Böyük pedaqoq
133 il bundan əvvəl, 1876-cı ildə Qori
seminariyasında Azərbaycan şöbəsi
yaradılmışdır.
Şamaxılı
Aleksey Osipoviç Çernyayevski (1840-1897) həmin
şöbənin müdiri təyin olunur. 1840-cı ildə
Şamaxıda dünyaya göz açan Aleksey, ilk təhsilini
də bu şəhərdə almışdır. O, ilk təhsildən
sonra Şamaxı quberniyasında poçtalyon vəzifəsində,
sonra isə Turyançay Poçt İdarəsində nəzarətçi
kimi fəaliyyət göstərmişdir. Maddi çətinliklərə
baxmayaraq bir neçə qəzet və jurnallara abunə
yazılmış, rus, Avropa ictimai fikir korifeylərinin
yaradıcılığı ilə də yaxından
tanış olmuşdur. 1866-cı ildə Şamaxının
Mərəzə yaşayış məkanında
açılmış rus xalq məktəbində müəllimlik
fəaliyyətinə başlamışdır. İki il pulsuz
olaraq kəndli balalarına dərs demiş, Azərbaycanın
ictimai həyatında baş verən əlamətdar hadisələri
əsl vətəndaş kimi izləmişdir. Yeni tədris
proqramları hazırlayan Çernyayevski Azərbaycan dilinin tədrisi
ilə yanaşı, dünyəvi məsələlərdən
şagirdlərə söhbətlər edir, əsas fənlərdən
əlavə çoğrafiya, təbiət elmlərindən də
dərs deyərdi.
O, dərsləri
maraqlı keçməklə bərabər, uşaqlarda elmə
və biliyə qarşı rəğbət oyatmağa
çalışırdı. Bütün bunlar mərəzəlilərdə
Çernyayevskinin məktəbinə qarşı rəğbəti
artırmışdı.
1867-ci ildə Mərəzəyə
gəlmiş Qafqaz dairəsi təhsil nümayəndəsi
Çernyayevskinin məktəbini dövlət məktəblərindən
«müqayisə olunmayacaq dərəcədə yaxşı vəziyyətdə»
görür və onu müəllim hüququ almamışdan əvvəl
Şamaxı şəhər məktəbinin nəzdindəki
hazırlıq sinfinin müəllimi təyin edir. Bir il sonra
A.Osipoviç Tiflisin klassik gimnaziyasındakı pedaqoji
şurasının iclasında uğurla imtahan verir və rəsmi
olaraq müəllim vəzifəsinə qəbul olunur. 1876-cı
ildə isə Aleksey Osipoviç Bakı quberniyası və
Dağıstan vilayəti üzrə xalq məktəbləri
direktorunun müavini seçilir. Ona görə də o,
Kubanın Yekatrinodara qəsəbəsinə
köçür. Burada o, məşhur pedaqoq Usinskinin
yaxın dostu D.D.Semyonovla tanış olur. O zaman D.D.Semyanov
Kuban müəllimləri Seminariyasının direktoru vəzifəsini
icra edirdi. 1879-cu ildə A.Osipoviç artıq Zaqafqaziya müəllimlər
seminariyasında yeni açılmış Azərbaycan
şöbəsinə müfəttiş və müəllim
təyin olunur. 1893-cü ilin martına qədər bu vəzifədə
çalışan A.Osipoviç, ömürlük olaraq təqaüdə
çıxmış və 1897-ci ildə Tiflisdə vəfat
etmişdir.
O, xalqımızın,
millətimizin yaxın dostu olmuş, xeyirxah bir pedaqoq kimi
tariximizdə unudulmaz yer tutmuşdur. XIX yüzilliyin 70-ci illərinə
qədər Azərbaycanda təhsil işi ruhanilərin əlində
idi. Tədris şüurlu mənimsəmə yolu ilə deyil,
əzbərçilik üsulu ilə aparılırdı. A.Osipoviç
isə belə üsullara qarşı
çıxmışdır. Azərbaycan şöbəsində
yeni tədris üsulu ilə dərslər tədris etməyə
başlamış və hələ 1867-ci ildə «Kafkaz» qəzetində
nəşr etdirdiyi bir məqaləsində
yazmışdı: «Birinci dəfə olaraq kütləvi mətbuat
vasitəsi ilə Azərbaycandakı bütün məktəblərdə
ana dilinin keçilməsi zərurətini irəli sürmək
vacibdir». A.Osipoviç şeir, sənət dostu idi: O, Azərbayan
dilini gözəl bildiyi üçün Azərbaycan ədəbiyyatı
ilə dərindən tanış olmuşdur.
Çernyayevski Seyid Əzim
Şirvani ilə dostluq etmiş, şairi də pedaqoji isə
cəlb etmişdi. A.Osipoviçin böyüklüyü onda
idi ki, o qədim xalqımızın tarixini, folklorurunu öyrənmiş,
Azərbaycan dilində yeni üsulla məktəblər
açmaq məsələsini irəli sürmüş, Azərbaycan
şöbəsində bu fikirlərini daimi
vurğulamışdır. Eyni zamanda, Azərbaycan
balalarının düzgün təlim- tərbiyəsi
üçün ana dilində yüksək elmi səviyyədə
hazırlanılmış dərsliklərin də
böyük əhəmiyyəti barədə
düşünmüşdü. XIX yüzilliyin 80-cı illərinə
qədər Azərbaycanda belə bir dərs vəsaitinin
olmadığını da nəzərə alaraq, o,1882-ci ildə
Azərbaycan ibtidai məktəbləri üçün tərtib
etdiyi «Vətən dili» kitabını nəşr etdirdi. Tarixdən
məlumdur ki, çar hökumətinin qatı
ruslaşdırma siyasəti nəticəsində uzun müddət
azərbaycanlı uşaqları dünyəvi məktəblərdə
ana dilində təhsil almaq ixtiyarından məhrum
edilmişdi. 1828-ci ildən başlayaraq isə Azərbaycanın
müxtəlif şəhərlərində
açılmış rus məktəblərində təhsil
rus dilində aparılmışdı. 1881-ci ildə çar
hökuməti Zaqafqaziya ibtidai məktəblərində ana
dilinin təliminə icazə verərkən A.Osipoviç
çox sevinmiş və yuxarıda adını çəkdiyim
«Vətən dili» kitabını çap etdirmişdi. Onu da
qeyd edək ki, bu dərslik Azərbaycan məktəbləri
üçün ana dilində, tərtib olunmuş ilk kitab idi.
Qori Müəllimlər Seminariyasının müəllimi Səfərəli
Vəlibəyovun kitab haqqında fikri daha çox
maraqlıdır: «Bu qiymətli nəşrin meydana gəlməsi
və yayılması bütöv bir epoxa təşkil edir ki,
bu zamandan başlayaraq Sədinin, Hafizin və başqa şairlərin
kitablarından alınmış, tərbiyəli hekayələr,
xeyirxahlıq nümunələri əsasında qurulmuş əski,
ölgün fars təlimi əvəzinə tatar (Azərbaycan-M.T.)
məktəbində ana dili eşidiləcək, şux və
şən uşaq gülüşü yüksələcəkdir».
Qori Müəllimlər
Seminariyasında açılmış şöbədə
oxuyan azərbaycanlıların adları bu gün də fəxrlə
çəkilir. 130 il bundan əvvəl yaranmış Azərbaycan
şöbəsinin fəaliyyətini yada salmaq, millətimizə,
xalqımıza can-dildən xidmət edən Aleksey
Osipoviç Çernyayevskinin «Vətən dili»
kitabını xatırlamaq maarifçilik tariximizə göstərilən
hörmətdir. Azərbaycanlı kadrların
hazırlanması yolunda 14 il zəhmət çəkən
Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan
şöbəsinin müfəttişi və müəllimi
A.O.Çernyayevskinin fəaliyyətini öyrənmək
üçün arxivimizdə bəzi sənədlər də
var. A.Çernyayevskinin H.B.Zərdabi və onun həyat
yoldaşı Hənifə xanımla yazışmaları bu
gün də maraq doğurur. Xalqımızın qabaqcıl
oğulları N.Nərimanov, S.S.Axundov, M.Mahmudbəyov,
Ü.Hacıbəyli, C.Məmmədquluzadə, P.B.Əfəndiyev,
T.B.Bayraməlibəyov və bir çoxları
A.Osipoviçin yetişdirmələri olmuşdur. Ömrünün
son illərində də, o, Azərbayjan dilində «Fikir»
adlı qəzet buraxmaq istəmiş, bu məqsədlə Azərbaycanın
müxtəlif yerlərində çalışan
keçmiş tələbələrindən xüsusi
müxbirlər dəstəsi hazırlamışdı. Lakin
vaxtsız ölüm onun bu xeyirxah niyyətini həyata
keçirməyə aman vermədi. Tələbələrindən
Rəşid bəy Əfəndiyev A.Osipoviçin vəfatı
münasibəti ilə yazdığı xatirəsində qeyd
edirdi ki, “mərasimdə o qədər Azərbaycanlı
iştirak edirdi ki, dəfn olunanın rus və Azərbaycanlı
olmasını təyin etmək mümkün deyildi”.
Qori seminariyasında Azərbaycan
şöbəsinin yaradılmasının 130 illiyi ilə əlaqədar
bir neçə nəşr nüsxələrinə
baxdıq. Məqsədimiz pedaqoqika tarixində onun
adının qeyd olunmasını araşdırmaq idi. Lakin
1955-ci ildə SSRİ-nin pedaqoji məktəblər
üçün buraxılmış «Pedaqoqika tarixi» adlı dərslikdə
Aleksey Osipoviçin haqqında heç bir məlumata rast gəlmədik.
Mənəvi xəzinəmizdə
A.Osipoviçin gözəl hüsnxətlə
yazılmış bir neçə məktubu mühafizə
olunur. Bu məktubların məzmunu ilə tanış olduqda
belə qənaətə gəlmək olur ki, o
xalqımızın yaxın dostu və mənəvi cəhətdən
təmin olan bir insan olmuşdur.
Maarif TEYMUROV,
əməkdar mədəniyyət işçisi
Mədəniyyət.- 2009.- 6 may.- S. 14.