Qız qalası haqqında eyniadlı film 85 il əvvəl çəkilib

1920-ci ilin aprel ayında Azərbaycan XI Qırmızı Ordu tərəfindən işğal olunduqdan sonra milli kino tariximizin də yeni mərhələsi başlandı. Kinematoqraf bolşevik ideologiyasının güclü təbliğat vasitəsinə çevrildi. Sənədli filmlər çəkilməklə bərabər kinematoqrafiyanın inkişafına yönəldilmiş bir sıra təşkilati tədbirlər də həyata keçirilirdi. Belə tədbirlərdən biri də Azərbaycanda ilk kinofabrikin yaradılması ilə bağlı idi. 1923-cü il aprelin 28-də I Dövlət kinofabrikinin rəsmi açılışı oldu. Bu münasibətlə həmin il avqustun 29-da “Bakinskiy raboçiy” qəzetində “Kinofabrik” məqaləsi dərc edildi. Məqalədə deyilirdi: “...Burada lentlər aşkarlanır və yenidən çəkiliş aparılır. Fabrikin nəzdində kostyum tikilən, dekorasiyalar hazırlanan emalatxanalar var. Burada heykəltəraşlıq və başqa işlər görülür. “Qız qalası” kinoromanı üçün bir sıra çəkilişlər aparılır, kostyumlar və dekorasiyalar hazırlanır. İşləmək üçün çox yaxşı operator və istedadlı rejissorlar dəvət olunmuşdur...”

Kinofabrikin istifadəyə verilməsi ilə filmlərin istehsalı üçün tam təminat yaradıldı. Birinci olaraq ikiseriyalı “Qız qalası” bədii filmi istehsala buraxıldı, 1923-cü il sentyabrın 12-də filmin çəkilişlərinə başlanıldı. Bu film həm sovet Azərbaycanın ilk kino əsəri, həm də Şərqdə müstəqil kinematoqrafik həyatın inkişafına doğru ilk addım idi. Filmə quruluş vermək Moskvadan dəvət olunmuş rejissor və rəssam V. Ballyuzekə tapşırıldı (operator V.Lemke). Rejissor filmin çəkilişlərinə Azərbaycan aktyorlarından İ.Hidayətzadəni, R.Darablını, K.Ziyanı, A.Gəraybəylini, İ.Azərini, Ə.Məmmədovanı, H.M.Qafqazlını, Ə.Hüseynzadəni, Möhsün Sənanini, Hənəfi Terequlovu dəvət etdi. Xanın arvadı və qızı rollarında S.Jozeffi, xan rolunda isə V.Papazyan (təəssüflər olsun ki, o vaxtdan ta SSRİ dağılana kimi filmlərimizdə erməni aktyorlara rast gəlinir) çəkilmişlər.

Kinodram Bakıda Xəzər dənizinin sahilində ucalan XII əsrin tarixi memarlıq abidəsi - Qız qalası ilə bağlı Azərbaycan xalq əfsanəsinin motivləri əsasında çəkilmişdir.

Bu film mövzu və süjetinə görə maraqlıdır. Sözsüz və səssiz olmasına baxmayaraq, hadisələrin gedişi aydın və anlaşıqlı idi. Bununla belə filmdə süjetlə möhkəm bağlı olmayan əlavə məhəbbət xətləri, üsyan epizodları verilmişdir. Rejissor Azərbaycan xalqının tarixini, onun mədəniyyətini və məişətini yaxşı bilmədiyindən bu, mövzunun real traktovkasına və milli koloritinə mənfi təsir göstərmişdir.

Filmdə Şərqi xatırladan hər şey vardır: gözəl fəvvarələr, naxışlı tağlar, bəzəkli pərdələr, xanın hərəmxanası, rəqs edən qızlar. Məhz bütün bunlar (filmin rəssamı da V.Ballyuzekdir) insan xarakterlərini ört-basdır etmişdir. Bununla belə bəzi epizodlarda etnoqrafik xarakterli detallar, xarakterik tiplər uğurlu alınmışdır.

“Qız qalası” ekranlara buraxılandan sonra “Pravda”, “Kinoqazeta” və “Kinonedelya” qəzetləri filmi mövzunun aktual olmamasına və rejissor işinin nöqsanlı həllinə görə tənqid etsələr də, tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. O dövr üçün çox mürəkkəb olan filmin çəkilişlərinə Azərbaycan Foto-Kino İdarəsinin müdiri Hənəfi Terequlov yaxından köməklik göstərirdi. Filmin istehsalı üçün vəsaiti o, Azərbaycanın müxtəlif xalq komissarlıqlarından alırdı.

Bir sıra yazılarda və Azərbaycan kinosuna həsr edilmiş kitablarda qeyd olunur ki, “Qız qalası” filminin əsasını C.Cabbarlının eyniadlı poeması təşkil edir. Bu fikirlə ona görə razılaşa bilmərik ki, görkəmli dramaturqun məqalələrinin heç birində bu barədə qeydə belə rast gəlmirik. Sadəcə olaraq filmdə Qız qalası ilə bağlı əfsanədən istifadə edilmişdir.

Filmin ssenarisini N.Breslav-Lurye yazmışdır. “Bakinskiy raboçiy” qəzeti filmə münasibətini belə bildirmişdir: “Qız qalası” filminin çəkilişi kino sənətinin ilk inkişaf dövrü üçün səciyyəvidir və o sovet Azərbaycanının birinci tammetrajlı bədii filmidir”.

Çəkiliş prosesində istifadə olunan şərq-ekzotik atributlar, bədii cəhətdən zəif olan dekorativ səhnə avadanlığı, filmin rekvizit və kostyumlarla həddindən artıq yüklənməsi və ayrı-ayrı epizodlrda göstərilmiş sosial motivlər süni təsir bağışladığından ekran əsərinin bədii dəyərini aşağı salır. Bununla belə “Kommunist” qəzeti Bakı kinofabrikinin bədii filmlər sahəsində fəaliyyətə başladığını nəzərə alaraq yazmışdır: “Qız qalası” Şərqdə müstəqil kinematoqrafik həyatın inkişafına doğru ilk addımdır və buna görə də filmin böyük əhəmiyyəti vardır.”

“Şərq ekzotikası” adlandırılan və çəkilişlərində 1500 adam iştirak edən “Qız qalası” filminin istehsalı 1924-cü ildə başa çatmış və o həmin il mayın 27-də ekranlara buraxılmışdır.

Artıq 85 ildir ki, “Qız qalası” melodramı tamaşaçılara el arasında genış yayılmış xalq əfsanəsi barədə söhbət açır.

Aydın Kazımzadə

Mədəniyyət.- 2009.- 2 sentyabr.- S. 11.