Çap işi, kitab və oxucu

İnternetlə müxtəlif ədəbiyyatları oxuma imkanları kitab vasitəsi ilə intellektual qidalanmanı sıxışdırıb çıxara bilmədi. İnternet imkanlarına əslində o zaman daha çox müraciət edilir ki, həmin ədəbiyyat ya bizim dilə tərcümə edilməyib, ya da kitab formasında çap olunmayıb. Bu gün də kitab, kitab bazarı, nəşriyyat işi yenə də diqqət mərkəzində qalmaqdadır. Elə bu sahələrin problemləri də.

Oxucu, hardasan?

Uzun sürən keçid dövrü, üzləşdiyimiz müharibə və onun yaratdığı problemlər kitabın kütləvi oxucu sayının, mütaliə mədəniyyətinin aşağı düşməsinin səbəbləri sırasındadır. Lakin statistika, sorğular kiçik həcmdə olsa da, ildən-ilə oxucu sayının artdığını göstərir. Amma təəssüfləndirici haldır ki, bu gün biz adambaşına kitab satışına görə o qədər də uğurlu yerdə deyilik.

Bir çox obyektiv səbəbləri sonra sadalamaq şərti ilə deməliyəm ki, il ərzində bircə kitab belə oxumayan ziyalılarımız, tələbələrimiz heç də az deyil. Sorğular göstərir ki, bizdə əhalinin hər 10 nəfərindən yalnız 1-2 nəfəri mütaliəyə həvəs göstərir. Kitab alanların əksəri isə dərsliklər sahə ədəbiyyatı üçün kitab-satış məntəqələrinə üz tuturlar.

Bibliomanlar içində əsas yeri bədii ədəbiyyat oxucuları tuturlar. Potensial oxucu kateqoriyasına daxil olanların fikrincə isə ən azı hər ay bir bədii ədəbiyyat almaq imkanları olsa da, keyfiyyətli bədii əsərlər yox dərəcəsindədir. Oxucu yoxluğunu nəşr edilən kitabların tirajı ilə asanlıqla müəyyən etmək olar. Bizim yazarların kitabı 300-1000 nüsxə arasında var-gəl edir.

Reallıq həm də ondadır ki, cəmiyyət mütaliə və kitab aurasına qayıda bilmir. Lakin mümkün olanı etmək lazımdır. Məsələn, oxucular kitabları həmişəki kimi kitab dükanlarından almağa üstünlük verirlər.

Təəssüf ki, şəhərimizin mərkəzi hissəsində azsaylı dükanların qaldığını nəzərə almasaq, bu gün Bakıda kitab satışı bir şəbəkə olaraq sıradan çıxıb. Yeniyetmə və gənclərdə kitaba maraq oyanması üçün bu dükanların rolu böyükdür. Bu səbəbdən kitab-satış şəbəkəsinin yenidən bərpasını fikirləşmək lazımdır. Daha bir faktı qeyd edim ki, məscid və digər ibadət yerlərində dini ədəbiyyatın kütləvi oxucuları formalaşmışdır. Bu baxımdan hesab edirəm ki, kitab satışı şəbəkəsinin müasir texnologiyalardan istifadə ilə qruplaşması üçün müvafiq bir idarəyə və ya Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə xüsusi imtiyazlar verilməlidir. Kitab üzrə ixtisaslaşmış mağazaların sayının azalmasının qarşısının alınması, kitab satışı ilə məşğul olan obyektlərə vergi və s. güzəştlər də nəzərə alınmalıdır. «Oxucu, hardasan?» ritorik müraciətimə elə özümün də cavabım var. Nəşr edilən kitablar haqqında potensial oxucunun məlumat azlığı da mövcuddur. Buna qarşı kitab tanıtımı sahəsində ixtisaslaşmış informasiya vasitəsi yaradılmalıdır. Televiziya və digər vasitələrlə kitab reklamı təşkil edilməlidir. Əgər bu gün TV-lər özlərinin şou-biznes jurnallarını bəh-bəhlə reklam edib onu bizə sırıya bilirsə, bəs biz nə üçün millətin intellektual səviyyəsini artıran kitabın reklamına TV-ləri məcbur etməyək və ya onları bu işdə maraqlandırmayaq? Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi hər il müxtəlif kitab sərgiləri təşkil edir. Amma bu sərgilər haqqında TV-lər ən yaxşı halda bir-iki dəqiqəlik «soyuq» xəbər yaymaqla işlərini bitmiş hesab edirlər. Bütün hallarda cəmiyyətin inkişafı təkamülə söykənir və bu gün müxtəlif formalardan istifadə etməklə biz oxucu kütləviliyinə nail ola bilər, cəmiyyətə mütaliə mədəniyyətini yenidən qazandıra bilərik. Bu mümkündür. Ən azı ona görə ki, indi maraq dairəsində olan şou-biznes parıltısı, müxtəlif əyləncələr insan üçün mənəvi qida rolunu oynaya və onu əvəz edə bilməz.

Çap işinə bir nəzər

İndi Azərbaycanda dövlət və qeyri-dövlət sektoruna məxsus olan onlarla nəşriyyat fəaliyyətdədir. Bəzi nəşriyyatlar il ərzində 300-400 adda nəşrə sahib olduqları halda, nəşr məhsulu güclə 3-5-ə çatan subyektlər də vardır. Ən çox nəşr edilən bədii ədəbiyyatdır. Elmi-kütləvi, publisistik ədəbiyyatla işini quran nəşriyyatlar isə çox azdır. Əksər nəşriyyatlar öz nəşrlərinin reklam işinə biganə yanaşırlar. İstər maddi, istər reklam məsələləri bütünlüklə müəlliflərin öz üzərinə düşür. Ədəbi-bədii kitabları dizayn cəhətdən çox primitiv çap olunur. Halbuki, bu gün dizayn xüsusilə diqqət cəlb edir. Nəşriyyatlar bu gün piratçılıqdan da zərər çəkirlər. Satılma şansı olan kitabların keyfiyyətsiz surətləri çıxarılır, bu zaman müəllif qonorarına və s. xərc çəkilmədiyindən pirat kitablar çox ucuz qiymətə bazara göndərilir. Piratçılıq isə oxucu zövqünü korlamaqla bərabər, normal yolla nəşr edilən kitabların satışına əngəl törədir.

Poliqrafik cəhətdən zəif kitabların bazara ayaq açmaması üçün də lazımi tədbirlərin görülməsi vacibdir. Keyfiyyət nişanları və dərəcələrin müəyyən edilməsi oxucu zövqünün yüksəlməsinə xidmət edərdi.

Bədii sözün xaosu

Ölkəmiz milli istiqlaliyyətini əldə etdikdən sonra demokratiyanın bəxş etdiyi özünütəsdiq imkanları bədii söz meydanını genişləndirdi. Amma bu genişlənmə daha çox sünilik və xaosla müşahidə olundu. Sovet rejiminin planlı kitab çapı aradan çıxdıqdan sonra yazarlar arasında çap yarışı başladı. Bədiilik meyarına uyğun gəlməyən tonlarla maklatura ədəbiyyatı bu gün də çap olunmaqdadır. Əslində elmi, elmi-kütləvi, ensiklopediyalarla müqayisədə, bədii ədəbiyyat nəşrində vəziyyət daha acınacaqlıdır.

Sözün düzü, burada bu tip ədəbiyyatı çap edən nəşriyyatları da qınamaq lazım gəlir. Çünki dırnaqarası şairin kitabını çap üçün nəşriyyat həmin müəllifdən nağd pul alır və işini görür. Burada nəşriyyat yalnız öz mənfəətini güdür. «İgid şair» sadəcə olaraq, özünü cəmiyyətə şair olaraq təqdim etmək istəyir. Özünə hörmət edən, gələcəyini fikirləşən nəşriyyat bu biabırçılığa imza atmaz. Normal nəşriyyat isə müəllifə qonorar ödəməli, elə bir əsəri çapa götürməlidir ki, onun satılma ehtimalı olsun. Artıq biz sovet rejimindəki kimi «senzor» üsuluna qayıda bilmərik. Amma onda da imkan verilməməlidir ki, 5-10 manat pulu olan hər hansı masabəyi asanlıqla kitab müəllifi olsun. Elə müəlliflər var ki, il ərzində 7-8 şeir kitabı nəşr etdirir. Bu gün ədəbi tənqidçilərimiz üzgörənlik və s. səbəblərdən həmin kitabları bədii cəhətdən ifşa etməkdən yayınırlar. Məsələn, tənqidçi Əsəd Cahangirə yüzlərlə müəllif kitablarını bağışlayıb. Hörmətli tənqidçi isə mənim bu kitablarla bağlı iradımı cavablayarkən, onların heç vaxt ədəbi tariximizdə iz qoymayacağını, elə bu səbəbdən də onlara əhəmiyyət vermədiyini söylədi. Bu, doğrudur. Lakin oxucu zövqünun korlanması, kitabdan iyrəndirmə prosesində o tipli səviyyəsiz bədii əsərlərin rolu kifayət qədərdir.

Sabutay

Mədəniyyət.- 2009.- 10 sentyabr.- S. 11.