Kitabın ayrı estetikası var

O kompyuterdə yoxdur

Kitab barədə yazmağa nə ehtiyac? Amma, deyəsən, yaymalı və öyməli olacağıq. Çünki kitaba laf edənlər, kitabdan qaçanlar təbəqəsi araya-ərsəyə gəlib. Əslində bütün zamanlarda kitabdan qaçanlar olub. Bu da təbiidir. Ancaq günümüzdə bir qədər fərqlidir. Özünü yüksək səviyyəli, ali dünyagörüş daşıyıcısı sayanlar kompyuterdə yazmağı, oxumağı öyrənəndən sonra nümayişkaranə bir şəkildə bu iddiada bulunurlar: daha kitabın kitabı bağlandı. Əsla belə deyil. Kitab yarandığı gündən əbədiyaşar bir missiyanın daşıyıcısıdır. Kompyuter kitabın övladıdır, kitabın yetirməsidir. Kompyuter dünyaya gəlişi, yaranışı üçün məhz kitaba borcludur. Kitablarda əsrlərlə yığılmış bilgilər olmasaydı, bu gün bəşəriyyəti heyrətə gətirən elmi-texniki yeniliklərdən heç əsər-əlamət belə yox idi. Tam məsuliyyətlə deyə bilərik ki, kompyuter əsrlərlə zərrə-zərrə toplanmış, illərlə kitablarda cəmlənmiş bilgilərin məhsuludur. Təkcə kompyuterin yox, ümumən sivilizasiyanın bugünkü inkişafı digər predmetlərdən daha çox kitab(lar)la bağlıdır. Heç kəs müasir dünya sivilizasiyasının çağdaş tərəqqisində kitabların əlahiddə rolunu dana bilməz. Əksinə, ən azından bir neçə kitab oxumuş şəxs təsdiqləyər ki, bugünkü bütün elmi-texniki nailiyyətlər yalnız kitab(lar)ın sayəsində mümkün olmuşdu.

Kompyuter texnologiyası da insan zəkasının ən böyük kəşfidir. Bu danılmaz gerçəklikdir. Ancaq zamanında kitabın kəşfi, bəlkə də, kompyuterin icadından daha böyük yenilik idi. Kitabın kəşfi (çapı) demişkən, bu məqamda bir məsələyə də münasibət bildirmək yerində olardı. Qərb dünyası müasir kitab çapını İohann Quttenberqin adı ilə bağlayır. Bu onların tarixidir, bununla işimiz yoxdur. Ancaq bu tarix bir o qədər də qədim deyil. Adıçəkilən şəxs 1440-cı ildə müasir tipli mətbəə yaradıb. Bundan sonra Avropada kitab çapına başlanılıb. Ancaq Şərqdə kitabın tarixi daha qədimdir.

Bu məqamda sıralamanı, bəlkə də, yanlış edərəm. Ancaq Şərqdə kitabın tarixi çox qədimdir. Şərqin kitab tarixi daş kitabələrdən, daşmasma üsulundan, həmçinin müxtəlif əşyaların üzərinə yazılmış yazılardan başlayır. Şərqin ən böyük mənəvi abidələrindən sayılan on iki min inək dərisi üzərində yazılmış müqəddəs «Avesta» kitabını Qərbdən gəlmiş Makedoniyalı İsgəndər yandırdı.

Bu bir haşiyə idi. Qayıdaq mətləb üstünə. Kitabla kompyuterdən, daha doğrusu, kompyuterin kitabı sıxışdırmasından danışırdıq. Bugünkü nəsildə (gənclərdə) belə bir tendensiya var ki, kompyuter hər şeydir, o varsa, daha kitaba ehtiyac yoxdur. Birincisi, kompyuter hər şey ola bilmədiyindən, hər şeyi də əvəz edə bilməz. Bu mümkün olası iş deyil. Onu da tam məsuliyyətlə demək olar ki, lap gələcəkdə də kompyuter kitabı əvəz etmək qüdrətində olmayacaq. Bununla mən kompyuter texnologiyasının virtual gücünə kölgə salmaq niyyətində deyiləm. Bu güc düşəsi iş deyil. Ancaq onu əminliklə demək olar ki, kompyuter kitabı tam əvəzləyə və onun missiyasını tamamilə daşıya bilməyəcək. Kompyuter texnologiyaları daha çox operativliyi və çevik dinamikası ilə səciyyələnir. Kitabın estetikası tamam özgədir. Kitabda ayrı bir ülvilik yatır, onda romantika var. Tam səmimi etiraf etmək olar ki, kompyuterdə bədii mətn - roman, povest oxumaq adama ləzzət eləmir. Heç kompyuterə hədsiz aludə olan gənclər də necə ki, bədii mətn oxumurlar. Onu da bilirik ki, yeniyetmə və gənclər kompyuterdə müxtəlif oyunlar oynayır və «çat»laşırlar. Bu hələ hər şey deyil. Ancaq kitab hər şey olmasa da, çox şeydir. Kitab insanlara çox şey vermək gücündədir. Hər bir kitab təkdir. İnsan da ayrılıqda fərddir. Vaxtilə deyilib ki, ən pis kitabdan da nə isə əxz etmək, mənimsəmək mümkündür. Bilik və savad da fərdidir. Kollektiv intellekt yoxdur. Dünyagörüş individual şəkildə formalaşır. Bütün bunlar da birbaşa kitabdan mütaliədən keçir.

Özünüdərk - dünyanıdərk birbaşa özünütərbiyə ilə bağlıdır. Bu yerdə böyük rus yazıçısı M.Qorkinin məşhur aforizmi ilə razılaşmamaq olmur: «Məndə olan bütün müsbət keyfiyyətlər üçün kitablara borcluyam».

Bu gün insanların kütləvi halda kitabdan qaçmasını kompyuterlə bağlamaq düzgün olmazdı. Kompyuterin yaddaşında yüzlərlə kitab yatır, onları hamı oxuyurmu? Cavab müsbət ola bilməz.

Təkcə Azərbaycan insanında deyil, ümumən dünya insanında kitabdan qaçış var. Ancaq bu qaçış çox da uzun çəkməz. Kitaba kütləvi dönüşə lap az qalıb. Bəlkə də, azalmayıb, kitaba dönüşə artıq start verilib. Dönüş demişkən, yaxşı kitab qızıl kimidir. Qızıl qaldıqca qiymətə mindiyi kimi, yaxşı kitabında zaman keçdikcə, keçmiş antikləşdikcə insana maraqlı gəlir.

Bir də kitabın heç bir baxımdan ziyanı yoxdur. Kitab insan sağlamlığına mənfi təsir göstərmir. Çünki kitab radiasiya daşıyıcısı deyil».

Son olaraq deyək ki, kitab müqəddəsdir. O heç vaxt məğlub olmayacaq.

Xeybər İSMAYIL

Mədəniyyət.- 2009.- 10 sentyabr.- S. 7.