İtmiş paytaxt

Qəbələ, Bərdə, Naxçıvan, Təbriz, Şamaxı, Bakı… Bu şəhərlər haqqında çox danışa bilərik. Təbii ki, bu şəhərlərin müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan dövlətinin paytaxtı olmasını da önə çəkmək imkanımız gen-boldur. Bəs Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Şabran haqqında nə bilirik? Demək olar ki, heç nə. Xüsusilə də, bu şəhərin uzun illər Azərbaycanın paytaxtı olması barədə. Bu, ilk növbədə Şabranın bir şəhər kimi izinin itməsi ilə bağlıdır. Amma başqa səbəblər də var. O səbəblərdən biri Şabran haqqında geniş oxucu kütləsinə məlumatın verilməməsi, digərisə şəhər haqda bilgilərin orta məktəb dərsliklərinə salınmamasıdır.

Elə bu bilgisizliyin nəticəsidir ki, Milli Məclisin aprel ayının 2-də keçirilən iclasında Dəvəçinin adının dəyişdirilərək Şabran adlandırılması birmənalı qarşılanmadı.

Məsələnin aktuallaşdığını nəzərə alaraq sözügedən şəhər haqqında aparılmış tədqiqatları və onun nəticələrini diqqətinizə çatdırırıq.

Bu işdə bizə 1983-1993 və 2002-2003-cü illərdə Şabranda aparılan arxeoloji tədqiqatların iştirakçısı və rəhbəri olan tarix elmləri namizədi Fatma Abbasova yardım edib.

Şabranın sakinləri

Strabonun tərtib etdiyi xəritədə də bu şəhərin göstərildiyi güman edilir. Bəs Şabran sözü necə yaranıb? Bu barədə də müxtəlif fikirlər var. Əsas fikir şəhərin adının burada yaşayan tayfaların adından götürülməsi ətrafında cəmləşib. Ehtimal olunur ki, Ptolomeyin əsərində göstərilən Sapotren tayfaları dəyişikliyə uğrayaraq tədricən Şabran şəklinə düşüb. Şəhərin İpək Yolunun və Şimaldan cənuba gedən yolun üzərində yerləşməsi onun müxtəlif dövrlərdə hücumlara məruz qalmasına, bu isə öz növbəsində etnik müxtəlifliyə gətirib çıxarmasına səbəb olub. Amma bu ərazinin əsas sakinlərinin qədim türk tayfalarından sabur və ya sabir olduğu daha çox ehtimal edilir. Belə ehtimal olunur ki, sapotren, sabur, sabir, şaburan, şavaran - bunlar hamısı forma dəyişikliyinə düşərək Şabran şəklini alıb. Bu ərazidə Massaget və Hun tayfalarının da yaşadığı ehtimal olunur.

VI əsrdə isə bura Sasanilərin hakimiyyəti altında olub. Belə bir fikir var ki, ərazidəki müdafiə sədlərini Sasanilər saldırıblar. Amma bəzi tədqiqatlar göstərir ki, bu sədlər Sasanilər gələnə qədər vardı.

Ərəblərin hücumu zamanı isə Şabrana Bəsrədən və Kufədən ərəb tayfaları köçürülüb. Burada yəhudilərin də yaşaması haqda məlumatlar var. Avropalı səyyah Gilyam de Rubru 1254-cü ildə bu ərazidən keçərkən çoxlu yəhudiləri gördüyünü yazır. İndiki Quba ərazisində məskunlaşan yəhudilərin kökünün də bu yəhudilərlə bağlı olduğu bildirilir. Əhalinin dini etiqadı isə müxtəlif dövrlərdə zərdüştilik, xristianlıq, sonra isə təbii ki, İslam olub. Şabranda zərdüştilərin və yəhudilərin yaşamasını bu ərazidə həm yəhudi, həm də Zərdüşt məbədlərinin aşkarlanması sübut edir. Bəzi mənbələrə görə burada alban tayfaları da yaşayıb.

Şirvanşahların ilk paytaxtı

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Şabranla bağlı ən maraqlı cəhət onun paytaxt olması ilə əlaqədardır. Müxtəlif mənbələr Şabranın qüdrətli Şirvanşahlar dövlətinin ilk paytaxtı olduğunu göstərir. Şabranın bu statusu 9-cu əsrə qədər yəni, Şamaxı şəhəri yüksələnədək davam edib. Şəhərin Şirvanşahların iqamətgahı olmasını sübut edən faktorlardan biri də burada onların nəslinə aid sərdabənin olmasıdır.

Şabranda 70 məhəllə, 70 məscid olub. Bunların arasında ən məşhurları Toxmaq xan və Onqar xan adlı məscidlərdir. Şabranda mədrəsə, cümə məscidi də varmış. cümə məscidi isə yalnız böyük və mərkəzi şəhərlərdə olurdu.

Tədqiqatçıların fikrincə, aparılan arxeoloji tədqiqatlara və yazılı mənbələrə əsaslanaraq Şabranı qədim və paytxat şəhəri olaraq Qəbələ, Bərdə və Naxçıvan kimi şəhərlərlə müqayisə etmək mümkündür. Onu da qeyd edək ki, məşhur Azərbaycan şairləri Xəqani və Fələki Şirvani saray əleyhinə yazdıqlarına görə bu şəhərdə məhbəs həyatı yaşamalı olublar. Şabranda ictimai-siyasi həyatda mühüm mövqe tutan şeyxlər də yaşayıb. Onların arasında ən məşhuru Şeyx Yəqub Çərxidir.

Şabran necə yoxa çıxdı?

Bəs necə oldu ki, digər orta əsr şəhərlərindən fərqli olaraq həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən qüdrətli olan Şabran şəhəri xarabazarlığa çevrildi və demək olar ki, yoxa çıxdı. Həm də 18-ci əsrin ortalarında. Təbii ki, bir yaşayış məskəni kimi 2000 il mövcud olan bir yerin, digər şəhərlərin inkişaf etdiyi bir dövrdə yoxa çıxması təəccüb doğurmaya bilməz. Bəzi hallarda bu təbii fəlakətin nəticəsi kimi qeyd olunsa da tədqiqatçılar bunu qəbul etmirlər. Əsas səbəb kimi Şabrana edilən hücumlar, üsyanlar, o cümlədən iqtisadiyyatın zəifləməsi göstərilir. Daxili bazarın zəifliyi və digər tərəfdən Bakının, Dərbəndin, Şamaxının, Qubanın sürətli inkişafı Şabranın sıradan çıxması ilə nəticələnib. Bu şəhərlər inkişaf edəndən sonra dünya bazarında ipəyi və qızılın əyarını ölçmək üçün məhək daşı, o cümlədən, boyaq bitkisi ilə məşhur olan Şabranın xarici bazarlarla əlaqəsi kəsilib. Təbii ki, zaman-zaman Şabrana olan hücumlar da öz təsirini göstərirdi. Şəhərə hücumlar əhalinin başqa yerlərə köçməsi ilə nəticələnirdi. XVIII əsrin ortalarında isə əhalinin azalma prosesi daha da sürətlənib. Bu azalmaya gətirib çıxaran hadisələrdən biri də 1710-cu ildə car və Tala kəndlərində yaşayan əhalinin üsyanı olub. Üsyançılar Şəkini və Şamaxını ələ keçirmişdilər. Səfəvilər isə onlara qarşı qoşun göndərmişdi. Bundan istifadə edən bəzi qüvvələr isə Şabranda şiələrin hakimiyyətinə son qoymaq məqsədilə əhaliyə divan tuturdular. Şabranın geriləməsində rol oynayan hücumlardan biri də Nadir şah Əfşarın adı ilə bağlıdır. Onun hakimiyyəti illərində bu zonanı qardaşı İbrahim idarə edirdi. İbrahim öldürüldükdən sonra Nadir şah qardaşının qisasını almaq üçün bu məkana qoşun çəkir və qırğınlar törədir.

Şabranın süqutu mənbələrdə də aydın ifadə olunub. Alman səyyahı Lerxin qeydlərindən köhnə Şabranın dağıldığını və xarabazarlığı xatırlatdığını başa düşmək olar. Mənbələrdə 1796-cı ildə Şabranın 96 kəndi və burada 1196 evin olduğu bildirilir. Artıq burada Şabran mahal mərkəzi kimi xatırlanır. 19-cu əsrin əvvəllərində isə yalnız çay adı kimi qeyd olunur.

Son olaraq qeyd edək ki, Şabran şəhərinin adının bərpası bu ərazidə arxeoloji tədqiqatları davam etdirmək zərurətini ortaya çıxarır. Təbii ki, qədim paytaxtımızla bağlı öyrənilməyənlər öyrənilənlərdən qat-qat çoxdur. Tədqiqatçılar Şabranla bağlı Şərq və Avropa mənbələrində araşdırma aparmağı da vacib sayırlar.

Nicat SADIQLI

Mərkəz.- 2010.- 8 aprel.- S. 10.