HEYDƏR ƏLİYEV

«Rusiya-Azərbaycan münasibətləri: təcrübə, imkanlar, perspektivlər» adlı elmi konfransda da Vyaçeslav Mixayloviç bu fikirlərini açıqlamışdı (bu tədbiri Dövlət Xidməti Akademiyasının xarici əlaqələr kafedrası və Rusiya Azərbaycanlıları Konqresi Azərbaycanla Rusiya arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının on illiyi münasibətilə təşkil etmişdi). Konfransda çıxış edən Azərbaycanın Rusiyadakı o vaxtkı səfiri Ramiz Rizayev professor Mixaylovun Prezident Yeltsinə yazdığı məktubu xatırladı: «... O vaxtlar heç də bütün siyasi xadimlərin hünəri deyildi ki, belə cəsarətli addım ataraq Rusiya rəhbərliyini nədəsə təqsirləndirsin, prezidentin siyasətində qüsurlar olduğunu açıq bildirsin».

Sonradan hər iki tərəf bu siyasətə müəyyən düzəlişlər etdilər. Həmin konfransda Azərbaycanın Rusiyadakı o vaxtkı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Ramiz Rizayevin şəninə çoxsaylı təriflər söyləndi. Məhz onun bilavasitə iştirakı ilə Azərbaycanla Rusiya arasında yeganə düzgün münasibətlər variantı - qarşılıqlı hörmət əsasında qurulan münasibətlər formalaşdırıldı.

Səfiri isə oxucunun xatirindədirsə, özünün ilk Prezident fərmanıyla məhz Heydər Əliyev təyin etmişdi.

Prezident çekist olanda

Heydər Əliyev müstəqil dövlətin əsas dayaqlarından olan güc strukturlarının, xüsusilə bir vaxtlar özünün çalışdığı Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin fəaliyyətinə böyük diqqət və qayğı ilə yanaşırdı. Amma yenidən hakimiyyətə qayıdandan sonra aydın oldu ki, digər dövlət strukturları kimi, bu qurumun üstündən də qara yellər əsib...

Keçmiş Sovetlər Birliyində yüksək peşəkar çekist heyəti ilə və səmərəli fəaliyyəti ilə həmişə öndə olan Azərbaycan DTK-sının qara günləri Xalq cəbhəsi hakimiyyətə gələndən sonra, bu 1992-ci ilin martından başlamışdı. O ərəfədə DTK-nın adı dəyişdirilib Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi (MTN) oldu. Amma yaxşı mənada dəyişən təkcə ad idi. Digər dövlət qurumlarında olduğu kimi, burada da bolşeviksayağı kadr dəyişiklikləri başlandı. cəbhəçi rəhbərlərin qəzəbinə ilk tuş gələnlər təcrübəli, səriştəli, yüksək ixtisaslı köhnə kadrlar, xüsusilə də rusdillilər oldu. Həmin günlərdə Rusiya FTX ilə MTN arasında arzu edənlərin Azərbaycandan Rusiyaya xidmətə keçirilməsi barədə razılaşma var idi. Altı ayda DTK-nın dağıdılması demək olar ki, baş tutdu.

1992-ci ildə MTN-də bütün kadrlar məcburi olaraq Azərbaycan dilindən imtahan verməli oldular. İmtahandan keçməyənləri kadrlar idarəsinin sərəncamına göndərirdilər. Bu hal bir ilə yaxın, Heydər Əliyev hakimiyyətə gələnə qədər davam etdi. Bu bir ildə Xalq cəbhəsi yüksək ixtisaslı kadrların yerinə öz tərəfdarlarını təyin edir, işə qəbul heç bir xüsusi yoxlama aparılmadan həyata keçirilirdi. MTN-ə Xalq cəbhəsində yüksək vəzifə tutanların qohumları daha çox işə götürülürdü.

Agentura və kəşfiyyat şəbəkəsi demək olar ki, dağılmışdı. MTN-in çox mühüm bir funksiyası - terrorizmlə mübarizə ondan alınıb DİN-ə verildi. Nəticədə 1993-1994-cü illərdə Azərbaycan praktik olaraq xarici və daxili düşmən qarşısında müdafiəsiz qaldı. Bu özünü dərhal göstərdi, Azərbaycanda bir-birinin ardınca terror və təxribat aktları törədilməyə başlandı. Məsələn, 1994-cü il martın 19-da “Sadval” ləzgi milli hərəkatının üzvlərindən biri Bakı metropoliteninin “20 Yanvar” stansiyasında partlayış törətdi. Nəticədə 14 nəfər öldü, 52 nəfər yaralandı. İstintaq müəyyən etdi ki, bu terror aktının törədilməsində “Sadval” milli hərəkatının rəhbərliyinin də əli var. Dövlət təhlükəsizlik orqanlarının dirçəlişi yalnız 1993-cü ildə, vaxtilə bu sahənin peşəkar əməkdaşı olmuş, bu təsisatın milli dövlətçiliyin müdafiəsindəki yerini və rolunu çox gözəl başa düşən Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra başladı, xidmət tədricən öz fəaliyyətini bərpa etməkdə idi və 1993-1996-cı illərdə bir sıra böyük və səs-küylü cinayətlərin üstünün açılması da məhz bunu göstərirdi. Həmin cinayətlər sırasına terror aktları və təxribatlar, “islam inqilabı” hazırlamaq cəhdləri və s. daxil idi. Dövlətə deyil, bir sıra qurumların liderlərinə tabe olan silahlı dəstələrin tərk-silah edilməsi istiqamətində də əhəmiyyətli işlər görüldü.

Dövlət başçısının tapşırığı ilə təhlükəsizlik orqanlarının sıralarını təsadüfi adamlardan təmizləməklə yanaşı, nazirlikdə bir sıra struktur islahatları da həyata keçirildi. Bir qədər qabağa gedib qeyd edək ki, 2001-ci il avqustun 1-də Prezident Heydər Əliyevin fərmanı ilə Hərbi Əks-Kəşfiyyat Xidməti MTN-in tərkibinə verildi. Bununla eyni vaxtda Sərhəd Qoşunları İdarəsi MTN-in tərkibindən çıxarılaraq, onun bazasında Dövlət Sərhəd Xidməti təsisatı yaradıldı.

XX əsrin sonunda təbii ki, Heydər Əliyevin tövsiyə və tapşırıqları ilə respublikanın xüsusi xidmət orqanları bir sıra xarici ölkələrin, o cümlədən ABŞ-ın kəşfiyyat xidməti ilə əməkdaşlıq əlaqələri qurmağa başladılar. Məhz Azərbaycan-Amerika xüsusi xidmət orqanlarının birgə səyi ilə 1999-cu ildə ABŞ səfirliyinin Bakıdakı binasının partladılmasının qarşısı alındı. Bu münasibətlə Birləşmiş Ştatların Prezidenti Bill Klinton azərbaycanlı həmkarına - Heydər Əliyevə minnətdarlıq məktubu göndərdi. Elə o vaxtlardan rəsmi Bakı ABŞ-ın antiterror əməliyyatlarını yaxından dəstəkləməyə başladı.

«Əsrin müqaviləsi» haqqında

1996-cı ilin oktyabrı. Heydər Əliyevin keçirdiyi müşavirədə Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin (ABƏŞ) iki illik fəaliyyətinin yekunları müzakirə olunur. Stenoqramı birnəfəsə maraqlı detektiv əsər kimi oxuyursan. Budur neft boru kəmərlərinin tikintisi müzakirə olunur:

«Heydər Əliyev: Siz dediniz ki, Qərb boru kəmərinin çəkilməsinə gələn ilin martında başlayacaqsınız və tikintini 1998-ci ilin sonunda başa çatdırmağa söz verirsiniz. Sual doğur: bəs niyə belə gec? Axı sizin yadınızdadır ki, bu ilin martında biz cənab Şevardnadze ilə Qərb boru kəməri haqqında müqavilə bağladıq. Hansı səbəblərə görə işə başlamaq üçün bir il lazım olub? Niyə işlərin başlanması gecikdirilir?

ABƏŞ-in vitse-prezidenti Veyn Volts: cənab Prezident, Qərb marşrutu üzrə inşaat işlərinin smetasını tərtib etmək, icra olunacaq işlərin xərcini müəyyənləşdirmək üçün gərgin iş aparılır. Supsada terminal tikilməsi üçün nəzərdə tutulmuş sahə, belə iş üçün dənizdə ən pis yer kimi səciyyələndirilir. Gürcüstan Beynəlxalq Neft Korporasiyası və «Con Braun injinirinq» firması bu sahədə ətraflı texniki, mühəndis, geotexniki araşdırmalar aparırlar. İşləri başlamağa yetərincə əmin olmaq üçün lazımi dəqiq məlumatı və zəruri işlərin dəqiq smetasını biz yalnız 1997-ci ilin martında alacağıq...

Tikintiyə hazırlıqla və onun aparılması ilə bağlı 33 milyon dollar məbləğində aralıq büdcə tərtib olunmalıdır ki, mövcud olan boru kəmərlərinin təftişi, boru kəmər yatağı sahələrinin, dəniz dibinin öyrənilməsi, yerüstü terminal inşaatının alternativ variantı kimi «orqanik terminaldan istifadə olunma imkanlarının aşkarlanması» və sairə tədbirləri həyata keçirə bilək. Layihəni idarə etmək üçün mühəndis işlərinin aparılması və bütövlükdə layihənin hazırlanması ilə bağlı «Con Braun injinirinq» firması ilə müqavilə imzalanmışdır.

Gələn ay tikinti işlərinə tender elan etmək istəyirik. Hesab edirəm ki, bizim hesablamalara və rəqəmlərə arxayın olub, gələn ilin əvvəlində tikinti layihəsini təqdim edə və 1997-ci ilin martında tikintiyə başlaya bilərik.

Layihəni 1998-ci ilin sonuna başa çatdırmaq üçün biz işlərin çox dəqiq, intensiv qrafikini tərtib edəcəyik. Heydər Əliyev: Sağ olun. Lakin istənilən halda hesab edirəm ki, Qərb boru kəmərinin inşasında böyük gecikmə var. Əgər Supsa limanının belə səciyyələndirilməsi varsa, əgər o, deyilənə görə, dünya təcrübəsində bu məqsədlər baxımından ən pis yerdirsə, hesab edirəm ki, orada, Gürcüstan ərazisində başqa bir liman seçmək olardı. Lakin bu Supsa limanı lap əvvəldən seçilmişdir. Görünür, bilirmişlər ki, əlverişli limandır. Ümumiyyətlə, biz artıq bir ildir ki, Qərb boru kəmərindən danışırıq. İndi isə məlum olur ki, Supsa limanı yaramır və hətta başqa terminallar haqqında düşünürlər. Açığını deyim ki, bu məni çox təəccübləndirir».

Prezidentin yanında keçirilmiş digər müşavirələrin stenoqramları da eynilə bu cür konkret və kəskindir. Ümumi səciyyəli, «daha yaxşı işləmək lazımdır» kimi çağırışlar, göstərişlər yox, vəziyyətin sərrast təhlili var. İstər söhbət qazma qurğularının istifadəsindən, istərsə də yerli kadrların cəlb olunmasından getsin, fərqi yoxdur.

«Qarabağ» neft yatağının işlənilməsinə həsr olunmuş (1997-ci il, 5 aprel tarixli) müşavirədə Heydər Əliyevin çıxışından:

- Hərdən eşidirəm ki, bu kompaniyalar buraya, hətta fəhlə gətizdirmək istəyirlər. Mən əvvəlcədən xəbərdarlıq edirəm və Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinə sərəncam verirəm ki, buna nəzarət etsinlər, biz bununla razı deyilik. Siz bilirsiniz ki, Azərbaycan neftçiləri yüksək səriştəyə malikdirlər. Azərbaycanın neft sahəsində məşhur alimləri, mühəndisləri, yüksək ixtisaslı fəhlələri var. Bütün bunlar reallıqdır. Neft sazişləri bağlanmış bütün yataqlar Azərbaycan mütəxəssisləri, alimləri tərəfindən kəşf edilmişdir. Azərbaycan artıq 50 ildən çoxdur ki, nefti dərin dəniz qatlarından hasil edir. Azərbaycan neftçiləri neftçıxarma ilə yalnız vətənlərində yox, vaxtı ilə Vyetnamda da məşğul olmuşlar. Bildiyiniz kimi, Vyetnamın cənubunda, dənizdə Vunqtau adlanan yer var. Orada neftin kəşfiyyatı və hasil edilməsilə ilk dəfə məhz Azərbaycan neftçiləri özlərini sınağa çəkmişlər. Mən 1983-cü ildə Vyetnamda olduğum zaman Azərbaycan neftçilərinin işlədikləri yerlərə getdim və bütün bunları gördüm. İndi Vyetnam orada bol neft çıxarır.

Azərbaycan neftçiləri Kubada, Rumıniyada, Hindistanda neft hasilatı sahəsində çalışmışlar. Və buna görə də Azərbaycan neftçiləri yüksək səriştəli mütəxəssislər sayılırdılar. Hesab edirəm ki, istər Azərbaycan mühəndisləri, istərsə də texnikləri, fəhlələri bu işlərə geniş cəlb olunmalıdırlar.

Məsələn, «Dədə Qorqud» qazma qurğusunda olarkən, mən orada gördüm ki, Qərb ölkələrindən gələn yüksək ixtsaslı mütəxəssislərlə yanaşı Azərbaycan Respublikasının yüksək hazırlıqlı mütəxəssisləri də çalışır və öz yaxşı işləriylə fərqlənirlər. Buna görə sizdən belə bir xahişim var ki, mənim bu fikrimi gələcək fəaliyyətinizdə, ştatların tərtib edilməsində nəzərə alasınız. Mən Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinə və onun prezidentinə tapşırıram ki, onlar bizim tərəfdən bu məsələlərə nəzarəti təmin etsinlər.

Biz bütün imzalanmış sazişlərin həyata keçirilməsinə çalışırıq və bundan sonra da çalışacağıq. Mən şadam ki, siz yaradılmış iş şəraitindən razısınız. Biz bundan sonra da xaricdən gələn şirkətlər, mütəxəssislər üçün yaxşı iş şəraiti yaratmaq istiqamətində lazımi tədbirlər görəcəyik.

Bizim dünyanın məşhur neft şirkətlərilə əməkdaşlığımız uzunmüddətli səciyyə daşıyır. İmzaladığımız bütün sazişlərin müddəti 30 ildir. Lakin ümidvaram ki, nəticə əldə ediləndən sonra 30 ilə hələ çox illər əlavə ediləcək.

3 iyul 1997-ci il, Moskva

Prezident Heydər Əliyevin Rusiya Federasiyasına ilk rəsmi səfəri və Kremldə Prezident Yeltsinlə danışıqlara başladığı gün. 10 il əvvəl Heydər Əliyev sənədlərini yığışdırıb Kremli tərk etmişdi. Olsun ki, bir başqasının qəlbində indi xudpəsəndlik hissi baş qaldırardı: Buyurun baxın. Görürsünüz, gəldim. Mənə qarşı haqsız olanlara göstərdim ki… Təbii ki, Əliyevə də adi insani yaşantılar yad deyildi; Rusiya Prezidentinin onu qəbul etdiyi Kreml palatalarının yeni interyerlərinə maraqla göz gəzdirdi, «ev yiyəsi»nin özünün, ömür yoldaşının, qızlarının, nəvələrinin hal-əhvalıyla maraqlandı... Yeltsin ürəyində aparılmış cərahiyyə əməliyyatından sonra özünə gəlmişdi; Kremlin xidmətlərini, hökuməti o ki var qınayırdı; Nijni Novqoroddan yenicə cavan adaşı Boris Nemtsovu irəli çəkib hökumətin II pilləsinə qaldırmışdı.

Görüşdən rəsmi məlumatlar yayan reportyorlar qeyd edirdilər ki, görüş «səmimiyyət və qarşılıqlı hörmət şəraitində» keçmişdir. Ayrı cür də ola bilməzdi axı; vaxtilə Siyasi Büro iclaslarında birgə iştirak etdiyi azərbaycanlı həmkarını Rusiya prezidenti 4 il idi ki, dəvət etmək niyyətində idi. Daha əvvəl, görünür, heç bir imkan tapa bilməmişdi...

İndi onlar dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında müqavilə və 5 saziş imzalamalı, o cümlədən Xəzər dənizində Azərbaycanın perspektivli «D-222» blokunun kəşfiyyatı, işə salınması və hasilatın paylaşdırılması haqqında razılaşmalı idilər.

İlkin gözəlliyinə uyğun olaraq bərpa edilmiş Kremlin Vladimir zalında Rusiya və Azərbaycan himnləri səslənir. Boris Yeltsin öz nitqini kağızdan oxuyur:

- Rusiya və Azərbaycanı çoxəsrlik tarix, ən zəngin ənənələr və müxtəlif əlaqələr birləşdirib. Biz onları qıra bilmərik. Biz onların inkişaf etməsi üçün əlimizdən gələni etməliyik...

Heydər Əliyev yazılı mətnə (vardısa da) əl atmadı:

- Mən Sizi, Boris Nikolayeviç, bütün burada iştirak edənləri bu əlamətdar hadisə - Rusiya Federasiyası və Azərbaycan arasında dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında sənədin imzalanması münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm... Mən bu gün böyük iqtisadi sənədlər paketinin imzalanmasından son dərəcə məmnunam. Onlar bizim əməkdaşlığımızın bütün sahələrdə gələcək inkişafı və dərinləşdirilməsi üçün yaxşı hüquqi anlaşmanın əsasını yaradırlar...

Az sonra jurnalistlərin suallarına cavab verən Heydər Əliyev bildirmişdi ki, Xəzər nefti məsələsi də müzakirə olunmuş və biz Boris Nikolayeviçlə geniş fikir mübadiləsi aparmışıq... Rusiyanın «LUKoyl» şirkəti indiyədək Azərbaycan neft şirkətinin transmilli şirkətlərlə imzaladığı müqavilələrin üçündə iştirak etmiş və bu gün «LUKoyl» şirkəti və Azərbaycan neft şirkəti arasında dördüncü müqavilə imzalanmışdır».

İyulun 4-də Rusiyanın maliyyə və işgüzar dairələrinin təmsilçilərilə keçirilən görüşdə də Heydər Əliyev bu mövzuya qayıdır. 1994-cü ildə imzalanan ilk müqaviləni xatırladaraq qeyd edir ki, həmin müqavilə Rusiyanın bəzi dairələrində, «LUKoyl»un iştirak etməsinə baxmayaraq, nədənsə bədxahlıqla qarşılanmışdı.

- İndi «LUKoyl» dörd müqavilədə iştirak edir. Bunu ona görə deyirəm ki, bəzən burada, Rusiyada, müxtəlif dairələrdə, təəssüf ki, dövlət dairələrində də söz-söhbət gedir ki, Azərbaycan Rusiyadan uzaqlaşır, daha çox Qərb şirkətlərilə ünsiyyətdə olur və sairə. Respublikamızın bədxahları süni olaraq qeyri-sağlam iqlim yaratmaq istəyir, mətbuatda şayiələr yayır, cürbəcür məqalələr yazırlar və sairə. Açığını deyim ki, bu bizlərdə çox böyük narazılıq doğurur, çünki biz birgə işləyirik...

Azərbaycanın dövlət başçısı bu gileyləri Rusiyanın dostu kimi bildirirdi. İnanırdı ki, «Moskvada dünənki, srağagünkü, bugünkü görüşlərdən sonra arada olan və bəlkə, sabah da olacaq qeyri-sağlam söhbətlərin qarşısını siz alacaqsınız...»

Xatırladırdı ki, uzun illər məhz Azərbaycan Sibirə, Tatarıstana, Başqırdıstana lazım olan neft-mədən avadanlığının 70%-ni təmin edirdi. «Lakin bu əlaqəmizi qapatdılar, bizim maşınqayırma zavodlarımız ağır vəziyyətdə qaldı. Amma iş yalnız bunda deyil, biz onları bu vəziyyətdən çıxaracağıq. Əgər rahlanmış, yaxşı avadanlıq buraxan istehsalat varsa, niyə də ondan istifadə olunmasın?»

İradə mümkün olmayanı da gerçəkləşdirir

Nəticə işin tacıdır. Müxtəlif xalqların bu cür və ya buna oxşar deyimləri var. Geoloq əməyinin tacı yerin alt qatlarında gizlənən sərvətlərin kəşfidir. Kəşfiyyat buruğundan göyə fışqıran neft fəvvarəsidir. Ardınca neftçi baba bu təsərrüfatda öz işini ağıllı və səmərəli qurmalıdır. «Əsrin müqaviləsi»nin üç yaşı tamam olandan sonra ilkin neftin çıxarılması əlamətdar hadisə kimi qeyd olunur.

Bakı bayram edir. Yeni yataqdan çıxan «qara qızıl» ağ günlərdən xəbər verir. Ənənəyə görə bu təbii sərvətdən azca üzə yaxmaqla bayramlaşırlar. Heydər Əliyev də, o zaman ARDNŞ-in vitse-prezidenti İlham Əliyev də, fəxri qonaqlar da bu neftçi adətinə əməl edirlər...

Yeni neft strategiyasının parlaq göstəricisi yüz milyonlarla dollar vəsaitin toplandığı Neft Fondudur. Bu vəsait sosial problemlərin həllinə, bütün respublika vətəndaşlarının yaşayışının yaxşılaşdırılmasına sərf ediləcək.

Azərbaycana gələn sərmayələrin məbləği bir çox MDB ölkələrinin göstəricilərini qabaqlayır. Bu yalnız iqtisadi sərfəliliklə deyil, həm də respublikadakı sabit iqlimlə, demokratik və hüquqi əsasların bərqərar olunmasıyla şərtlənir. Xarici mütəxəssislər, tərəfdaşlar bu cəhəti xüsusi vurğulayırlar. ABƏŞ şirkətinin prezidenti Devid Vudvord qeyd etmişdir: «İqtisadi və ictimai sabitlik, xarici neft şirkətlərinin ARDNŞ və Azərbaycan hökumətilə beynəlxalq neft sənayesinin standartlarına uyğun tərəfdaşlıq əsaslarında əməkdaşlığı ölkəyə sərmayə cəlb etməkdə davam edəcək».

«Azəri-Çıraq-Günəşli» yataqlarının işlədilməsinin yalnız birinci mərhələsi respublikaya əlavə olaraq 3 min iş yeri yaratmağa imkan vermişdir.

Iki yeni neft kəməri işə salınmış, Səngəçalda böyük terminal tikilmişdir.

Böyük idarəçilik təcrübəsinə və reallığa söykənən iradə, - Heydər Əliyevin məhz bu məziyyətləri neft strategiyasının uğurla gerçəkləşdirilməsini şərtləndirmişdir.

Müxtəlif zamanlarda filosoflar, yazıçılar, siyasətçilər insan iradəsinin təbiəti haqqında düşünmüşlər. cek London iradəni sehrkar vasitə adlandırmışdır. Hansı daşlardan hörülmüş olsa da, «dünyada elə bir möhkəm divar tapılmaz ki, insan iradəsi və düşüncəsinin yolunu kəsə bilsin», - bu Braziliya yazıçısı Jorji Amadunun kəlamıdır.

Azərbaycan Prezidentinin iş masası üstündə bir çox görkəmli mütəfəkkir və sənətkarların əsərlərini də görmək olardı - Dostoyevski, Karleyl, Nizami, Sartr... Kim bilir, onları mütaliə edən insanın qəlbində məhz hansı fikir, mülahizə əks-səda doğurmuşdur. Heydər Əliyev kitablara elə sevgiylə, qədirbilənliklə yanaşırdı ki, demək olar, səhifələrin kənarında da qeyd, işarə cizgiləməyə qıymırdı. Çox vaxt oğluna, ya qızına bu və ya digər əsəri oxumağı məsləhət görər, ayrı-ayrı nəşrlərə öz köməkçilərinin diqqətini yönəldərdi. Məsələn, qarşınızdakı kitabın müəlliflərindən biri, Hüseynbala Mirələmovun «Xəcalət» adlı Qarabağ faciəsindən bəhs edən toplusuna belə bir təqdir müyəssər olmuşdur...

Heydər Əliyev Emersonun bir kəlamını çox güman ki, təsdiq edərdi: «Mümkün olmayanı yalnız insan mümkün etməyə qadirdir... Xarakter - mükəmməl tərbiyə edilmiş iradədir...» İradə sərkərdənin də, dövlət xadiminin də, alimin də amalını əmələ çevirən qüvvədir, qüdrətdir. İradə - Suvorov və Jukov, de Qoll və Ruzvelt, Korolyov və Mendeleyev kimi şəxsiyyətlərin, xarakterlərin özəyi, özülüdür. Ağıllı, zəkalı iradə! Ardınca Nekrasovun misraları yada düşür:

İnsan iradəsi, insan zəhməti

Böyük möcüzələr yarada bilər.

Azərbaycan üçün belə «möcüzələr» sırasında «Əsrin müqaviləsi» durur. Həm də bu, sonuncu deyil...

“Biz bir millət, iki dövlətik”

Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin bütün dövrləri üçün aktuallığını heç zaman itirməyəcək bu deyim də Heydər Əliyevə məxsusdur. İki qardaş ölkə arasında münasibətlərin məğzini bu qədər müfəssəl və bitkin bəyan edən ikinci bir ifadə tapmaq çətin ki, kimsəyə müyəssər olsun. Heç şübhəsiz, Heydər Əliyevin bu qənaəti, onun Türkiyə-Azərbaycan əlaqələrini, qərinələrdən keçən tarixi münasibətlərini, bu ölkənin Azərbaycan dövlətinin, xalqının yaşamında nə kimi rol oynadığını və oynayacağını çox dərindən və mükəmməl bildiyindən irəli gəlir.

Heydər Əliyevin Türkiyəyə, bu ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslərə diqqəti heç də Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşduğu, Sovetlər Birliyinin dağıldığı dövrdən başlamır. O özü bunu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti kimi Türkiyəyə ilk səfəri zamanı, Türkiyə Böyük Millət Məclisindəki çıxışında belə ifadə etmişdir: “Hələ gənclik illərində mən kitablarda, qəzetlərdə Türkiyə haqqında, türk xalqı haqqında oxuyanda daim Türkiyənin həsrətini çəkmiş, onun ictimai-siyasi həyatına böyük diqqət yetirmiş, Böyük Millət Məclisinin işi, onun qəbul etdiyi qərarlar haqqında xəbərləri diqqətlə izləmişəm”.

Heydər Əliyevin Sovet dövrü fəaliyyəti də göstərir ki, o təkcə Azərbaycan üçün yox, eləcə də Türkiyə və bütövlükdə türk-müsəlman dünyası üçün önəmli bir siyasi xadim olmuşdur. Kommunist ideologiyasının şüurlara hakim kəsildiyi nəhəng Sovet imperiyasında hakimiyyəti təmsil edən əsas simalardan biri olduğu dövrlərdə Heydər Əliyev çox böyük cəsarətlə imperiya tərəfindən daim ədalətsizliklərə məruz qalan, ikili standartlardan əziyyət çəkən, dövlət rəhbərlərinin biganəlikləri ilə üzləşən türkdilli müsəlman respublikaların xalqlarının hüquqlarını müdafiə etmiş və bir çox mühüm məsələlərdə öz mövqeyini ortaya qoymaqdan çəkinməmişdir. Heydər Əliyevin Bolqarıstanda yaşayan etnik türklərə qarşı yeridilən ayrı-seçkilik məsələsində Kremlin münasibətinə kəskin etirazı bu mövqeyi göstərən faktlardandır.

O zaman Bolqarıstandakı vəziyyətdən narahat olan Türkiyə hökuməti Sov. İKP MK Siyasi Bürosuna məktub yazıb, hadisələrin qarşısını almaq üçün rəsmi Moskvanın öz imkanlarından istifadə etməsini xahiş etmişdi. Baş katib Mixail Qorbaçov məsələnin müzakirəsindən boyun qaçırır və bunun Bolqarıstanın daxili işi olduğunu, rəsmi Moskvanın buna qarışmağa hüququ olmadığını bəhanə gətirir. Heydər Əliyev Baş katibin fikrilə razılaşmayıb, kəskin etirazını bildirir: “Macarıstan və Çexoslovakiyada baş verən hadisələri biz onların daxili işi hesab etmədik. Bolqarıstan türklərinə qarşı zorakılıqdan söhbət gedəndə isə biz bunu onların daxili işi hesab edirik. Bu gün ikili standartlar bizə yaraşmaz”. O vaxt Siyasi Büro Heydər Əliyevin bu qəzəbli etirazını ölü bir sükutla qarşıladı. Amma unutmadı...

Həmin illərdə məhz belə xəbərlər ölkəyə, sonra isə xaricə sızır və elə buna görə də ərəb ölkələrinin mətbuat səhifələrində Heydər Əliyevi “Sovetlərin dəmir xarakterli rəhbəri”, türkdilli mətbuatda isə “Kremldəki böyük türk” kimi qələmə verirdilər.

Heydər Əliyev nə qədər beynəlmiləlçi olur-olsun, sovet rəhbərliyinin türkdilli xalqların taleyinə biganəliyi ilə onların kadr məsələlərinə yanaşma tərziylə razılaşa bilmirdi. Beynəlmiləlçiliyi şüar edib millətçilik nümayiş etdirən dövlət başçısının qəbul etdiyi qərarlarla heç cür barışa bilmir və bunu çəkinmədən bildirirdi. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Qazaxıstan Respublikası Partiya Komitəsinin MK-sına birinci katib təyinatında da belə olmuşdu. Heydər Əliyev hadisələrin gələcək inkişafını görürmüş kimi, qəti şəkildə M. Qorbaçova demişdi: “Kunayev yaşlı olsa da, işin öhdəsindən gəlir, yox əgər onu dəyişimək lazımdırsa, yerinə Kolbini (milliyyətcə rus - müəl.) yox, qazax, məsələn, Nazirlər Sovetinin sədri, cavan və enerjili Nursultan Nazarbayevi təyin etmək gərəkdir. Əks halda, bu təyinat Qazaxıstanda milli zəmində böyük narazılıq doğuracaq”. Zaman H. Əliyevin haqlı olduğunu təsdiqlədi.

Mərkəz.- 2010.-9 dekabr.- S. 10-11.