Bu gün Respublika Günüdür

Bu gün Azərbaycan tarixinin ən əziz və ən şərəfli günlərindən biridir. 1918-ci ilin məhz bu günü müsəlman Şərqində ilk demokratik respublikanın - Azərbaycan Demokratik Respublikasının (ADR) yaradıldığı bütün dünyaya rəsmən elan edildi. Azərbaycan xalqı və dövlətçiliyi qarşısında misilsiz xidmətlərə imza atan ADR mürəkkəb siyasi-hərbi vəziyyətdə qurulmuş milli, dünyəvi respublika idi.

1917-ci ilin fevralında Rusiya imperiyasında baş verən inqilab nəticəsində Romanovlar sülaləsinin 300 illik hakimiyyətinə son qoyuldu. Ölkədə çarizmin məzlum vəziyyətə saldığı xalqların milli hərəkatı başlandı. Xalqlar öz müqəddəratlarını özləri həll etməli oldular. Bu imkandan istifadə edərək 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın milli qayəli, milli təfəkkürlü övladları ADR-i elan etdilər. Həmin gün axşam Azərbaycan Milli Şurasının Tiflisdə keçirilən ilk iclasında İstiqlal Bəyannaməsi qəbul edildi. Bəyannamədə Azərbaycanın şimal torpaqlarında ADR-in yaradıldığı elan edildi. Bu tarixi sənədə görə Azərbaycan qonşu xalqlar və dövlətlərlə dostluq münasibəti quracaqdı. Bəyannamədə qeyd olunurdu ki, ADR millət, məzhəb, sinif və cins fərqi görmür və bütün vətəndaşların siyasi hüquqlarını təmin etməlidir. Milli Şuranın iclasına Məhəmməd Əmin Rəsulzadə rəhbərlik edib. Azərbaycan müvəqqəti hökumətinin ilk başçısı isə Fətəli Xan Xoylu seçilib. Milli Şura 10 gün Tiflisdə işlədikdən sonra Gəncəyə köçürülüb. Həmin dövrdə Bakı şəhəri Stepan Şaumyanın başçılığı altında bolşevik-daşnak silahlı dəstələrinin nəzarətində olduğu üçün, Azərbaycan hökuməti müvəqqəti olaraq Gəncə şəhərində yerləşmişdi. Yalnız 1918-ci ilin sentyabrında baş verən ağır döyüşlərdən sonra, milli ordunun və Nuru Paşanın başçılıq etdiyi Qafqaz-Türk İslam Ordusunun hissələri Bakını bolşevik, erməni-daşnak və ingilis hərbi dəstələrindən azad etdi. Bundan sonra müstəqil Azərbaycan hökuməti Bakıya köçdü. ADR-in ərazisi İrəvan şəhəri və quberniya əraziləri güzəştə gedildikdən sonra 99,86 min km təşkil edirdi. 13,1 min km ərazinin isə mübahisəli ərazi kimi qəbul olunaraq gələcək danışıqlar prosesində həll olunması nəzərdə tutulmuşdu.

Müstəqil ADR qısa ömrundə böyuk nailiyyətlər və qalibiyyətlər əldə etdi. Onun dövlət atributları - bayrağı, himni, gerbi qəbul edildi. İlk dəfə qadınlara seçim hüququ tanıyan və qadın-kişi bərabərliyini təmin edən cümhuriyyət, o cümlədən milli ordunun yaradılması, milli pulun tədavülə buraxılması, milli bankın yaradılması, universitetin açılması, azad seçkilərin keçirilməsi, beynəlxalq əlaqələrin qurulması və beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən Azərbaycan istiqlalının rəsmən tanınması, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi, iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi kimi sahələrdə xeyli işlər gördü.

Ancaq ADR gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə cəmi 23 ay yaşaya bildi. 1920-ci il aprelin 28-də işğalçı sovet qoşunları Azərbayjanı işğal etdi. Buna baxmayaraq, ADR millətimizin tarixi yaddaşında Azərbaycan dövlətçiliyinin ilk təcrübəsi kimi iz qoydu. Bolşevik Rusiyasının istilasına baxmayaraq, Azərbaycan xalqının istiqlal ideyası yenilmədi və M. Ə. Rəsulzadənin «Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz» şüarı 1991-ci ildə öz təsdiqini tapdı. Müstəqil Azərbaycan Respublikası özünü ADR-in varisi elan etdi.

Səxavət HƏMİD

Mərkəz.- 2010.- 28 may.- S. 2.