«Quran və elm»

İSLAMDA BİOETİKA MƏSƏLƏLƏRİ

Öldürülməyə izin vermə məsələsində müsəlman hüquqçuları üç qrupa bölünürlər.

1. Əbu Hənifə (699-767), Əbu Yusif (731-798) və İmam Əhməd belə hesab edirlər ki, öldürülməyə icazə verilməsi canidən cəzanı düşürür. Yəni öldürən kimsəyə nə qisas cəzası, nə diyə (qanbahası), nə də kəffarə düşər.

2. İmam Şafii (767-820), İmam Malik (?-795) və yuxarıda adı çəkilən İmam Əhmədə görə, öldürülməyə izin vermə canidən qisas cəzasını düşürür, diyəni (qanbahasını) isə düşürməz.

3. Yenə İmam Malikə və İmam Züfərə (?-775) aid bir görüşə görə, belə bir vəziyyətdə cəza tam şəkildə sabit olur. Əgər cəza qisasdırsa, qisas cəzası verilir.

Öldürülməyə verilən izinlə yanaşı, bir də yaralanmağa verilən izin vardır. Fəqihlərə görə, bu əməlin hər ikisində günah həm izin verənə, həm də onu yerinə yetirənə aiddir.

Konkret olaraq yaralanmağa verilən izinlə əlaqədar müəyyən ediləcək cəza baxımından fəqihlər arasında ixtilaf mövcuddur. İxtilafa səbəb olan əsas məsələ isə yaralanmağa verilən iznin ölümlə nəticələnəcəyi hala aiddir.

Əbu Hənifə və İmam Malikin rəyincə, yaralanmağa verilən izin ölümlə nəticələndikdə, bu iş qəsdən qətl halını alır. Çünki verilən izin öldürülməyə deyil, yaralanmağa aid idi. Belə olduğu təqdirdə ölümlə nəticələnən iş izinsiz olaraq edilmiş qəsdən qətldir. Ona görə də bu halda caniyə qisas cəzası düşür.

Əbu Yusif, İmam Məhəmməd Şeybani (752-805) və İmam Əhməd isə belə hesab edirlər ki, bu halda caniyə həm qisas cəzası, həm də diyə (qanbahası) düşür. Çünki ən əvvəl izin vardır. İznin ölümlə nəticələnməsi onun izin verilməmiş bir iş olmasını vacib etməz. Çünki o (iş), mahiyyət etibarilə izin verilmiş bir işdir (feldir). İşin bu keyfiyyətini onun daha sonra ulaşdığı nəticə dəyişməz (13, 122-129).

Fədakarlıq intihar deyildir

Döyüşdə, yaxud xalqa, millətə, cəmiyyətə aid bir iş uğrunda fədakarlıq göstərərək özünü təhlükəyə atmaq, canını fəda etmək intihar deyildir. İntiharla fədakarlığın qaynaqları ayrı-ayrı şeylərdir. İntiharın qaynağı ümidsizlik, əqidəsizlik, qorxudursa, fədakarlığın qaynağı əqidə, iman, yüksək vətənpərvərlik, ülvi duyğu və düşüncələrdir. Buna görə də dinimizdə intihar pisləndiyi, haram buyurulduğu halda, fədakarlıq təqdir edilərək yüksək qiymətləndirilir.

Abort. İslam şəriətində «isqatul-cənin», müasir ərəb ədəbi dilində «ichaz» adlanan abort islamda olduğu kimi, islamdan əvvəlki dinlərdə də geniş müzakirə obyekti olmuşdur. Məsələnin tarixinə müxtəsər bir nəzər salsaq, görərik ki, qədimdən bəri müxtəlif xalqlarda və müxtəlif dinlərdə uşaqlara münasibət müxtəlif cür olmuşdur. Uşaqların qurban edilməsi (Allah yolunda qurban kəsilməsi) qədim kənanilərdən yunanlara, hindlilərdən çinlilərə qədər bir çox insan toplumlarında bir ənənə halını almasına baxmayaraq, (istərsə səmavi, istərsə də qeyri-səmavi) dinlər abortu (süni yolla uşaq saldırmağı) qadağan etmişlər.

Hinduizmdə uşaq saldırmaq yasaqdır, belə bir iş görən qadın mənsub olduğu kastadan xaric edilir. Hinduizmin müqəddəs kitablarından olan Atharvavedaya görə, uşaq saldırmaqdan daha böyük günah yoxdur. Buddizm və zərdüştilikdə də abort qadağandır. Bunun əksinə olaraq qədim Yunanıstanda ailə üzvlərinin sayını məhdudlaşdırmaq məqsədilə abortla yanaşı, yeni doğulmuş uşaqların öldürülməsinə də icazə verilmişdir. Aristotel şikəst doğulma ehtimalı olduqda rüşeymin canlı hala gəlmədən öncə ana bətnindən saldırılmasını mümkün hesab etmişdir (1, 133; 2, 363-364).

Yəhudilərdə evlənmə və çoxalma əmr edilmiş, buna görə də çox qadınla evlilik, sonsuz qadını boşamaq və cariyəlik mümkün sayılmaqla yanaşı, uşaq saldırmaq qadağan edilmişdir. (3,1, 28)

Əhdi-ətiqə (Tövrata, yəhudi dininə) görə, ana bətnində olan bir uşağın saldırılmasına səbəb olan kimsə qadının ərinin müəyyən edəcəyi məbləği ödəməlidir. Əgər bu hadisə (abort) ölümlə nəticələnmişsə, ölümə ölümlə qarşılıq verilməlidir (4, XXII, 22-23).

Xristianlıqda uşaq saldırmaq böyük günah hesab edilir. Xristian ənənəsinə görə, Allah varlıqları (məxluqatı) müəyyən bir müddət üçün yaratmış və hər bir həyat sahibi üçün fiziki ölümü təqdir (əvvəlcədən müəyyən) etmişdir. Lakin bununla yanaşı, əsl hədəf həyatın davam etdirilməsidir. Əslində ölüm insanlar arasına Şeytanın arzusu və günah vasitəsilə girmişdir. Buna görə də ölümə qalib gəlməyə, onun qarşısını almağa səy göstərilməlidir. Çünki «Tanrı ölülərin deyil, dirilərin tanrısıdır» (5, XXII, 32). Xristianlıq bu məsələdə yunan - Roma dünyasının əleyhinə çıxmışdır.

İslamda abort. İslam hüquqçuları (fəqihləri) uşaq saldırmanın dini hökmü barəsində iki qrupa ayrılırlar. Birinci qrupa görə, hamiləliyin heç bir dövründə məşru (qanuni) səbəb olmadan uşaq saldırmaq caiz (mümkün) deyildir. Onlar belə hesab edirlər ki, Allahın yaratdığı rüşeymin (cəninin) həyatına insan tərəfindən son verilməsi məşru olmaz.

İkinci qrupa daxil olan hüquqçulara görə isə, hamiləliyin ilk dövrlərində abort haram deyildir. Onların bəzisi belə bir əməli məkruh (bəyənilməyən), bəzisi isə mübah (sərbəst, qeyri-yasaq) hesab edir. İkinci qrupa daxil olan alimlər abortun hansı şərtlər daxilində və hansı müddət içərisində mümkün olması barədə çox fərqli görüşlər irəli sürmüşlər. Bunun əsas səbəbi isə Quranda və hədislərdə (nəss) bu barədə bir şey olmaması və məzhəb imamlarından bu barədə bəlli görüşlərin nəql edilməməsidir. Ayrıca bu qrupa daxil olan alimlərin ictihadlarında (fətva və hökmlərində) onların yaşadıqları dövrlərdə rüşeym (embrion) haqqında mövcud olan tibbi biliklərin kifayət dərəcədə olmadığı da öz təsirini göstərmişdir (2,364).

Hamiləliyin ilk dönəmində bəlli bir müddət içində abortun mübah olduğunu söyləyən alimlər ümumilikdə bədənə ruhun üfürülməsi zamanı, bəzən də rüşeymin ana bətnində tam təşəkkül tapması mərhələsini əsas götürürlər. Başda Buxari olmaqla, bir çox hədis qaynaqlarında səhih olaraq rəvayət edilən bir hədisə görə, ana bətnində olan rüşeymə üçüncü qırx günün sonunda (yəni dördüncü ayın sonunda, ananın boynuna uşaq düşdüyü 120-ci gündə) ruh üfürülür, onun əcəli, qədəri (taleyi, ruzisi, ömrü, xoşbəxt, yaxud bədbəxt olacağı) müəyyənləşdirilir (6,6).

Bəzi başqa hədislərdə ruhun üfürülməsinə toxunulmadan insanın əcəli ilə taleyinin müəyyənləşdirilməsi rüşeymin ana bətninə düşməsinin qırxıncı günü və ya bundan bir neçə gün sonra baş verdiyi qeyd edilir (7, 397;8, 2 ,4). Lakin islam alimlərinin əksəriyyəti, demək olar ki, bütün məzhəblər ruhun bədənə üfürülməsini uşağın ana bətninə düşməsinin 120-ci günündə qəbul edirlər. Məsələnin bu cür qəbul edilməsində Qurani-Kərimdə yaradılış mərhələlərindən bəhs edən ayələrin də mühüm rolu vardır (9, XXIII, 12-14).

Müasir tibb elmi də dördüncü aydan etibarən, hətta daha öncə rüşeymdə daxili orqanların tamamilə təşəkkül tapdığını, onun xarici görünüşünün açıq-aydın şəkildə insana oxşadığını və ananın hiss edə biləcəyi şəkildə hərəkət qabiliyyəti qazandığını sübut edir. Bütün bunlardan sonra məzhəblərin mövzu ilə əlaqədar görüşlərini aşağıdakı şəkildə izah etmək mümkündür.

Mərkəz.- 2010.- 8 noyabr.- S. 16.