HEYDƏR ƏLİYEV

Biz hiss edirdik ki, böyük bir faciə baş verib və nəsə tədbir görmək lazımdır. Belə hallar üçün nəzərdə tutulmuş tədbirlər, məncə, kifayət etmirdi. İndi özümü qəhrəman kimi göstərmək istəmirəm, məni düzgün başa düşün. Çıxış edib dedim ki, hadisəylə bağlı yubanmadan rəsmi açıqlama vermək lazımdır. Həm də bu informasiya həqiqi olmalıdır. Çünki hadisələrin mahiyyəti artıq, demək olar ki, bütün Avropaya məlumdur. Yeqor Liqaçov mənim sözümü kəsib çımxırdı: «Axı siz nə istəyirsiniz? Hansı informasiyanı vermək istəyirsiniz?» Mən dedim: «İstəyirəm ki, hadisə barədə dəqiq informasiya verilsin. Axı biz belə böyük bir hadisəni gizlədə bilmərik».

Sonra Aleksandr Nikolayeviç Yakovlev də söz alıb mənim mövqeyimi müdafiə etdi, düzgün informasiya vermək lazım olduğunu dedi. Sonra biz görüşəndə Yakovlev Liqaçovun hərəkətlərindən narazı qaldığını bildirdi. Dedi ki, görürsünüz, yalnız siz və mən düzgün informasiya verməyin tərəfdarı olduq.

Amma Liqaçov o vaxt çox nüfuzlu idi və hadisələr heç də bizim istədiyimiz kimi cərəyan etmədi…

Ukraynanın Ali Radasının deputatı, məşhur şair Boris Oleynik deyirdi:

«Bu, çox vacib bir detal idi. Qorbaçovun özü Ukraynaya, Kiyevə gəlməkdən qorxurdu. Hətta Şerbitski «1 May» nümayişini təxirə salıb təhlükəli zonadan heç olmasa qocaları, uşaqları evakuasiya etmək fikrini bildirəndə, Qorbaçov yaman qəzəblənmişdi, demişdi ki, sən hədər yerə əhalinin arasında şayiə yayırsan. Heydər Əliyev mahiyyət etibarilə Qorbaçovu məcbur etdi ki, Ukraynada böyük bir faciənin baş verdiyini etiraf etsin. Hərçənd ki, bu etiraf Qorbaçovun siyasi nüfuzuna böyük xələl gətirmişdi… Biz isə Heydər Əliyevin mövqeyini unutmamışıq, onu çox qiymətləndiririk».

Yenə də Valeriy Boldinin xatirələrinə qayıdaq.

«Siyasi Büronun iclaslarından birində Qorbaçov Heydər Əliyeviçi yaman sərt, kəskin şəkildə tənqid etdi, bundan sonra Heydər Əliyev infarkt keçirərək xəstəxanaya düşdü və bir-iki il ərzində özünə tam gələ bilmədi. Düzdür, Əliyevi tənqid etmək olardı, amma belə kəskin, sərt, amansız şəkildə tənqid etmək, Siyasi Büronun iclasında hörmətdən salmaq nəyə lazım idi? Axı büroda dostluq, yoldaşlıq, qarşılıqlı hörmət üzərində qurulan münasibətlər olsaydı, məncə, daha yaxşı olardı. Əliyevi Sov. İKP MK-nın plenumunda istefaya göndərdilər, Qorbaçovun özü də onun ünvanına xoş sözlər dedi, amma stenoqram dərc olunanda dediyi xoş sözləri oradan çıxartdırdı».

Özünü böyük şəxsiyyət, müdrik rəhbər kimi göstərmək istəyən bir adamın belə hərəkətini nəylə izah etmək olar?

Qorbaçov müasirləri və hətta gələcək nəsillər yanında cidd-cəhdlə reputasiyasının qeydinə qalırdı, onu istədiyi şəkildə formalaşdırmaq üçün çox çalışırdı. Daha bir kiçik, amma çox səciyyəvi epizodu misal gətirək.

23 avqust 1985-ci il. Sov. İKP MK-da yeni Baş katib Mixail Qorbaçovun rəhbərliyi altında böyük iclas keçirilir. SSRİ-nin 1986-cı il və on ikinci beşillik üçün iqtisadi və sosial inkişafı planı müzakirə olunur. Dövlət Kənd Təsərrüfatı Texnikası komitəsinin rəhbəri V. Yejevski çıxış edir. Deyir ki, kənd təsərrüfatı texnikasının çəkisini azaltmaq lazımdır.

- Maşınların, traktorların çəkisi bir ton azalarsa, - deyə o, üzünü Baş katibə tutur, - mühərriklər daha az qüvvə ilə işləyəcək və biz il ərzində, Mixail Sergeyeviç, 900 kiloqram dizel yanacağına qənaət etmiş olacağıq. Bundan əlavə, maşınların çəkisinin azalması kənd təsərrüfatı işləri zamanı əkin sahələrindəki torpağı daha az əzməyə, onun məhsuldarlığını artırmağa kömək edəcək. Beləcə, səmərəli profillərin tətbiq olunması burada ikiqat xeyir verəcək.

Qorbaçov dillənir:

- Bir dayan görüm, məgər sən Kolpakovun maşın istehsalçılarına və metaldan istifadə edən başqa istehsalçılara nə dediyini eşitmədin?

Qara metallurgiya naziri Serafim Vasilyeviç Kolpakov öz sahəsinin çox bacarıqlı mütəxəssislərindən idi. Amma onun nə dediyi və ümumiyyətlə, maşınların çəkisinin azaldılması indi bizim üçün əhəmiyyətli deyil. Əhəmiyyətli olan işgüzar danışıq tərzi məsələsidir. Ölkənin və partiyanın rəhbəri özündən yaşca böyük olan nazirin sözünü çox ədəbsizcəsinə kəsir, bir sozlə, kobudluq edir.

Amma bilir ki, bu detal gərək tarixin səhifələrinə düşməsin. Onun üçün də iclasın stenoqramına Qorbaçovun təkidi ilə dəyişiklik edilir. «Dayan» sözünün əvəzinə «dayanın», «sən eşitdin» əvəzinə «siz eşitdinizmi» və sairə.

Kiçik də olsa, çox xarakterik detaldır. Qorbaçovu yaxından tanıyan adamların onun haqqında yazdığı xatirələrə nəzər salanda, elə təsəvvür yaranır ki, söhbət iki ayrı-ayrı adamdan gedir. Boldin onu, yumşaq desək, səbrsiz, hövsələsiz adam kimi təqdim edir. Amma onun ikinci köməkçisi, milliyyətcə erməni olan Qeorgiy Xosrovoviç Şahnazarov isə çox həlim bir insan portreti çəkir:

«İnsanlarla münasibətdə Qorbaçov çox ədalətli və yumşaqdır. Onun kiminsə üstünə qışqırmağını eşitməmişəm. Əgər hansı məqamdasa hirslənib özündən çıxırsa da, tez özünü ələ alıb gülümsünür, əlini yellədir və xoşagəlməz epizodu unutmağı xahiş edirdi. Onun ümidlərini doğrultmayan işçilərlə isə çox yumşaq şəkildə, heç bir kin saxlamadan ayrılırdı. Qətiyyən kinli deyil. Öz siyasi rəqiblərinin heç birini nə həbsxanaya saldırmışdı, nə ölkədən qovmuşdu, nə də işsiz qoymuşdu».

Bax, belə bir mələk portreti. Oxucular özləri bu təsvirlərin nə qədər həqiqətə uyğun olduğu, yaxud bədbəxtlikdən bu böyük ölkənin başında oturan adamın nə qədər böyük və hiyləgər aktyor olduğu barədə nəticə çıxara bilər. Qeyd edək ki, seçimində öz səhvini ilk olaraq boynuna alan, SSRİ rəhbərliyində ən böyük nüfuz sahibi, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin müavini, SSRİ-nin xarici işlər naziri Andrey Andreyeviç Qromıko olmuşdu. Çernenkonun dəfnindən sonra məhz o, Siyasi Büroda Qorbaçovun Baş katib postuna seçilməsi məsələsini qaldırmış və onun namizədliyini israrla müdafiə etmişdi. Qorbaçova köməyin əvəzində Siyasi Büronun veteranı Qromıkoya SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsi söz verilmişdi.

Şahnazarovun dediyi «bu bütöv şəxsiyyətin» o biri həmkarları da çox keçmədən ayıldılar. Elan edilmiş yenidənqurma gözlənilən nəticəni vermədi. Belə də olmalıydı, çünki filosof yazıçı Aleksandr Zinovyevin dediyi kimi, yenidənqurma «yenidənqırma» («katastroyka») idi, konkret fəaliyyət proqramı yox idi, yalnız rabitəsiz, düşünülməmiş tədbirlər həyata keçirilirdi. O vaxtın tam mənzərəsi - ölkə boş sözlərin, vədlərin içində boğulur. Qoyulan məqsədlər demək olar ki, hər gün dəyişilirdi - elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi, antialkoqol kampaniyası, möhtəkirliklə mübarizə, kooperativlərin yaradılması, azad, müstəqil seçkilər, bürokratiya ilə çarpışma, hakimiyyətin yenidən sovetlərə verilməsi, sonsuz sülh təşəbbüsləri…

Siyasi Büronun keçmiş üzvü, SSRİ Ali Sovetinin sədri Anatoli İvanoviç Lukyanov Qorbaçovu belə səciyyələndirirdi: «Hər şeyi, hətta prinsipial məsələləri belə kompromiss yolla həll etməyə çalışmaq xasiyyəti, şəraitin və şəxsi müşavirlərinin təzyiqi altında improvizə etmək bir bəla kimi daim insanların başının üstündən asılmışdı. «Hər şey düzələr» kimi laqeyd inam və hadisələrdən daim geridə qalmaq, prezidentin hər sözünün öz-özünə yerinə yetiriləcəyinə arxayınçılıq və başqalarının rəyini dinləməyi bacarmamaq, sözsüz, onun əsas cəhətləri idi…»

Çıxış yolu isə heç cür tapılmırdı. Xalq arasında narazılıq artırdı. Bütün mağazaların qarşısında növbələr düzülürdü, heç nə almaq mümkün olmurdu. Hətta məcburiyyət qarşısında əsas ərzaq məhsulları talonlarla verilirdi. Neft mədənlərində, şaxtalarda talonla verilən göyərmiş toyuqları iki adam arasında bölüşdürürdülər. Düşünülməmiş kadr dəyişiklikləri nəticəsində bəzi İttifaq respublikalarında, o cümlədən Qazaxıstanda milli münaqişələr alovlanmağa başladı. Qazaxıstanın indiki Prezidenti Nursultan Nazarbayevin bu kitabın müəlliflərinə yazdığı məktubdan sitat gətirmək istərdik:

«Heydər Əliyev Siyasi Büroda yeganə adam idi ki, 1986-cı il Alma-Ata hadisələrindən əvvəl Qorbaçovu düşünülməmiş addımlar atmaqdan çəkindirməyə çalışırdı. O israr edirdi ki, istefaya gedən Kunayevin əvəzinə Qazaxıstana kənardan gəlmə kadr qoymaq olmaz, mütləq yerli kadrlardan birini təyin etmək lazımdır. Amma ona qulaq asan olmadı və respublika rəhbərliyinə mərkəzdən göndərilən kadrın təyin edilməsi xoşagəlməz hadisələrlə nəticələndi - xalq küçələrə toplaşıb nümayişlər keçirtməyə başladı və nəticədə hüquq-mühafizə orqanlarıyla qanlı toqquşmalar oldu.

Sonralar da Heydər Əliyev Kreml rəhbərliyini milli siyasətdə düşünülməmiş addımlar atmaqdan çəkindirməyə çalışırdı. Zaqafqaziyanı misal gətirirdi və ilk olaraq Qarabağ barədə həyəcan siqnalı verən də məhz o olmuşdu.

Mənim fikrimcə, məhz bu addım, rəhbərliyin səbr kasasını daşdırdı və bundan sonra onu istefaya göndərdilər».

Hər şey məhz belə olmuşdu. Siyasi Büroda Kolbinin Qazaxıstana birinci katib göndərilməsi məsələsinə baxılanda heç kim etiraz etməmişdi. İclasdan sonra isə Heydər Əliyev Qorbaçovun yanına gəlmişdi.

Heydər Əliyevin özü bu epizodu belə xatırlayırdı:

«Bilirsiniz, Mixail Sergeyeviç, uyğun şərait olmadığına görə iclasda sizə bir söz demədim. Amma indi bildirmək istəyirəm ki, insanların psixologiyasını az-çox bilirəm. Məncə, bu səhv təyinat idi. Düzdür, Kolbin çox yaxşı insandır. O, Ulyanovsk Partiya Komitəsinə rəhbərlik edən vaxt özünü çox bacarıqlı rəhbər kimi göstərmişdi, hərçənd ki, bəzən saxtakarlığa da yol verirdi. Bunu hamı bilir. Dediyim odur ki, Kolbini Rusiyanın ən böyük partiya təşkilatına rəhbər göndərə bilərsiniz. O, çox yaxşı işləyəcək. Amma Qazaxıstan üçün o, yararlı deyil. Nəzərə alın ki, səhv addım atırsınız. Qorbaçov təəssüflə və qəzəblə mənə baxıb dedi: «Yaxşı, baxarıq». Beləliklə, mən öz vəzifə borcumu yerinə yetirdim».

Moskvada yaşayıb çalışdığı illəri xatırlayan Heydər Əliyev həmişə deyərdi ki, mən ayıq siyasətçi olduğuma görə düşünülməmiş, elmi cəhətdən, yaxud praktikada sınaqdan keçirilməmiş nəzəri reformaların həyata keçirilməsi ilə razılaşa bilməzdim. «Siyasi Büronun iclaslarında mahiyyətcə avantüra olan bir çox planların əleyhinə kəskin çıxış edirdim və qeyd edim ki, bir çox hallarda Qorbaçovu düşünülməmiş qərarlar qəbul etməkdən çəkindirə bilirdim. Amma mənim əsas «opponent»im olan Yeqor Liqaçovun düşündüyü antialkoqol kampaniyasının qarşısını almaq heç cür mümkün olmadı. Üzümçülüklə məşğul olan respublikalara, o cümlədən də Azərbaycana hədsiz ziyan vuruldu, bütöv üzüm plantasiyaları məhv edildi, zavodlar bağlandı».

Əliyev özünü sərbəst aparırdı, Qorbaçovun dəyişkən fikirlərinə uyğunlaşmırdı, öz fikirlərini, haqlı bildiyi mövqeyini inadla müdafiə edirdi. Məhz buna görə də Qorbaçov və onun əhatəsi Heydər Əliyevdən yaxa qurtarmaq qərarına gəldilər.

Açıq, gizli hücumlar…

Beynəlxalq Gənclər günü çərçivəsində Heydər Əliyev tərəfindən təqdim olunan təkliflərdən biri də peşə məktəbləri tələbələrinin əl işlərinin sərgisini keçirmək idi. Bu sərgini ÜİXTN-də (Moskvada Ümumittifaq Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətlərinin böyük sərgi kompleksi) təşkil etməyi planlaşdırırdı. Hazırlıq ərəfəsində Liqaçov göstəriş verdi ki, sərgi MK-nın himayəsi altında keçirilsin.

Aleksandr Timofeyeviç Qavrilov bunu belə xatırlayır:

- Sərgi açıldı. Yuri Petroviç Batalin çıxış etməyə başladı. Nə barədə isə danışırdı… Heydər Əliyeviç onun sözünə nəsə əlavə etdi. Bunu görən Liqaçov çox sərt bir şəkildə ona baxdı və dedi ki, Batalin məruzə edirsə, bizə başqa məruzəçi lazım deyil.

Siyasi Büronun bir üzvü digər üzvünə qarşı belə kobudluq edir, həm də hamının gözü qarşısında. Mən Liqaçovun bu replikasını eşidəndə xəcalət çəkdim. Hər halda, Əliyev də onun kimi KP MK-nın Siyasi Bürosunun üzvü, Nazirlər Sovetinin sədr müavini idi. Lap tutalım Əliyev heç bu vəzifələrin sahibi deyil. Məgər onun Batalinin çıxışına bir-iki kəlmə əlavə etməsində nə qəbahət var ki?

Biz Qavrilovdan soruşuruq:

- Yəqin ki, onlar artıq Siyasi Büroda Əliyevə «hökm» çıxarıbmışlar?

- Hə, eləydi. Qorbaçovla Liqaçov və Yakovlev öz aralarında artıq Əliyev barədə hökm çıxarmışdılar.

Aleksandr Timofeyeviç öz bioqrafiyasından olduqca maraqlı bir epizodu xatırlayır. Heydər Əliyevin katibliyinin rəhbərinə Qavrilovun sərbəstliyi, şefin yanına istənilən vaxt girib çıxmağı bir o qədər də xoş gəlmirdi. Qavrilovun səylərinə baxmayaraq, onların arasında bəzən müəyyən narazılıq qığılcımları yaranırdı. Aleksandr Timofeyeviç hətta dostlarından xahiş etmişdi ki, onun üçün başqa bir iş yeri axtarıb tapsınlar. Bu söhbət Yakovlevə gedib çatır və o, bir dəfə Qavrilovdan soruşur:

- Hə, orada işlər necə gedir? Onunla yola gedirsənmi?

- Özüylə münasibətim çox yaxşıdır, amma ətrafındakılarla müəyyən problemlərim var.

Qavrilov davam edir:

- Hiss elədim ki, dediklərim Yakovlevin heç xoşuna gəlmədi. Yəqin o, mənim Heydər Əliyeviç barədə mənfi fikirlər söyləyəcəyimi gözləyirmiş. Mənimlə Heydər Əliyeviçin arasında isə sırf işgüzar münasibətlər vardı, onun haqqında pis heç bir fikir deyə bilməzdim. Buna əsas yox idi.

- Fikir eləmə, - Yakovlev sözünü bitirdi. - İdeologiya sahəsində sənə həmişə yer tapılar.

Bundan sonra hadisələr belə cərəyan etməyə başladı. Qavrilova Partiyanın Mərkəzi Komitəsinin təbliğat şöbəsində sektor müdiri vəzifəsi təklif etdilər. Amma Yakovlev ona belə dedi: «Mən Heydər Əliyevə zəng vurmaq istəmirəm, yaxşı deyil. Sən özün ərizə yazıb onun yanından çıx, sonra biz səni dediyim vəzifəyə götürərik».

- Yox, mən bunu edə bilmərəm, - deyə Qavrilov cavab verdi…

Biz Qavrilovla onun indiki kabinetində, «Rossiyskaya qazeta»nın binasının beşinci mərtəbəsində söhbət edirik. Stolunun üstü yeni nəşr olunmuş kitablarla doludur, iki fincan qəhvəni ortaya qoymaq üçün çox çətinliklə yer tapılır.

Qavrilov sözünə davam edir:

- Şəxsən mən belə düşünürəm: Əliyev Brejnevin vaxtında gəlsə də, ona təqdimatı, zəmanəti Andropov vermişdi. O da Şevardnadze kimi, Brejnevin sevimlisi idi. Amma əslində Əliyev Andropovun kadrıydı. Bir zamanlar Dzerjinskiyə olduğu kimi, Heydər Əliyevə də nəqliyyatı tapşırdılar ki, oranı qaydaya salsın. O, nəqliyyata çox böyük əhəmiyyət verirdi və nəqliyyat naziri Konarevlə çox səlis işləyirdi. Onların arasında çox gözəl dostluq, yoldaşlıq münasibətləri vardı. Qorbaçova, Yakovlevə, Liqaçova belə adamlar lazım deyildi. Bu dəhşətli bir şeydir…

Bir vaxtlar Uinston Çörçill SSRİ-dəki siyasi mübarizəni buldokların xalça altında boğuşmasına bənzətmişdi. Qorbaçovla Yakovlev də istənilən metodlardan istifadə edərək öz komandalarını formalaşdırırdılar. Liqaçova isə çox güman ki, Heydər Əliyevi nüfuzdan sala biləcək hansısa saxta bir sənəd göstərmişdilər və o da öz növbəsində güclülərə qoşulmağa üstünlük vermişdi.

- Mən hesab edirəm ki, Əliyev Siyasi Büroda çox müsbət rol oynayırdı. O, idarəçiliyin əxlaqi normalarına cidd-cəhdlə riayət edirdi, heç vaxt Nikolay İvanoviç Rıjkova badalaq gəlməyə çalışmamışdı. Onlar əl-ələ verib işləyirdilər.

Əliyevə hücum gizli şəkildə hazırlanırdı. Və böyük siyasətdə olduğu kimi əsas zərbə başqalarının əliylə vurulmuşdu. Zahirən ali məqsədlərlə.

1987-ci ildə bu kitabın müəlliflərindən biri «Sosialistiçeskaya industriya» qəzetində işləyirdi. O zaman baş verən belə bir hadisə yada düşür: «Bir dəfə baş redaktor MK-dan gələndən sonra redaksiya kollegiyasını toplayıb bizə tapşırıq verdi ki, Azərbaycanda, Bakıda baş verən mənfi hadisələr barədə informasiyalar toplayaq. Əliyev onda hələ Siyasi Büronun üzvü idi, zərbə isə artıq hazırlanırdı.

Partiya mətbuatında Azərbaycan haqqında tənqidi materiallar seriyası dərc olundu. «Sosialistiçeskaya industriya» qəzetində də bu xüsusda tənqidi materiallara yer verilmişdi. Bu, dolayı yolla da olsa, Əliyevə vurulan zərbə idi, hərçənd ki, zahirən söhbət yalnız böyük şəhərin - Bakının sosial problemlərindən gedirdi; Əliyevin təşəbbüsü ilə SSRİ Nazirlər Sovetinin qəbul etdiyi «1985-90-cı illərdə Bakı şəhərində şəhər təsərrüfatının daha da inkişaf etdirilməsi haqqında» qərar da yada salınırdı.

1987-ci il mayın 10-u bazar gününə düşmüşdü. Katibliyin üzvləri Heydər Əliyevi ad günü münasibətiylə bazar ertəsi təbrik etdilər. Amma bu təbriklərdə bir az çaşqınlıq vardı. Çünki səhər poçtunda nə Qorbaçovun, nə də Siyasi Büronun digər üzvlərinin göndərdiyi təbriklərdən əsər-əlamət yox idi. «Starıy ploşad»dan heç kəs onu təbrik etməmişdi. Aleksandr Qavrilov xatırlayır:

- Mən başa düşdüm ki, onu vəzifədən uzaqlaşdırmaq istəyirlər. Amma axı, bu gün onun ad günüydü. Neçə illər həmkar olmusunuz. O, Siyasi Büronun üzvüdür, hökumət başçısının müavinidir. Amma nə Qorbaçov, nə də onun əhatəsindəki şəxslər Əliyevi təbrik etdilər. Həmin gün onu ilk təbrik edən çox mərd bir insan - nəqliyyat naziri Konarev oldu. Düzdür, sonra biz sənədləri ona təqdim edəndə, Əliyev dedi ki, Qorbaçov onun maşınına zəng vurub ad gününü təbrik etmişdi.

Həmin bazar ertəsi Əliyev özünü çox pis hiss etdi. Çağrılan həkim dedi ki, onu tez xəstəxanya yerləşdirmək lazımdır. Əliyev isə etiraz etdi.

- Mən sizi mütləq xəstəxanaya yerləşdirməliyəm. Siz öz işlərinizə görə cavabdehsiniz, mən də öz işimə. Təkrar edirəm, təcili olaraq xəstəxanya getməlisiniz.

Heydər Əliyeviç özü «Təcili yardım» maşınına qədər getmək istədi, amma dəhlizdə özündən getdi. Onu maşına qədər xərəkdə aparmalı oldular.

Nəqliyyat naziri Konarev tez-tez onun yanına gəlirdi. Yaxşı, bəs Siyasi Bürodakı «silahdaşları»? Doğrudanmı, adi insani hisslər də onlara yad idi? Bəli, deyəsən, məhz belə idi… Yalnız Nikolay İvanoviç Rıjkov Əliyevin yanına, xəstəxanya gəlmişdi. Rıjkovun özü bunu belə xatırlayır:

- İllər ötəndən sonra Heydər Əliyev mənə belə bir etiraf etdi: «Mənə elə gəlmişdi ki, Nikolay İvanoviç «acı həb»in təsirini yumşaltmaq üçün gəlmişdi». İndiyədək dəqiq yadımdadır, xarici ölkələrin hansınınsa baş nazirini yola saldım, sonra xəstəxanaya zəng vurub, hal-hazırda prosedurlar aparılıb-aparılmaması ilə maraqlandım və onun yanına getdim. Əliyev məni gülərüzlə qarşıladı, yalnız sonralar etiraf etdi ki, öz zənnində yanılmışdı.

Qorbaçov qarşısına belə bir məqsəd qoymuşdu: ətrafını yaxşıca təmizləsin. Və bu işdə Liqaçov ona fəal şəkildə kömək edirdi. Ətrafdakı meydança addım-addım təmizlənirdi. Bütün bunlar heç yaxşı hal deyildi. Heç.

Nikolay İvanoviç belə bir hadisəni də yadına salır:

- Əliyevin oğlunamı, qızınamı, indi dəqiq yadımda deyil, mənzil lazım idi. Onun ailəsini mən bir o qədər də yaxşı tanımırdım, arvadını cəmisi bir, ya iki dəfə görmüşdüm, amma həyat yoldaşım Lyudmila onun xanımını daha yaxşı tanıyırdı. Müxtəsəri, onlara mənzil lazım idi və biz qərara gəldik ki, onlara «Oktyabrskaya» mehmanxanasının yanındakı binada mənzil ayıraq. İndi bu mehmanxananın yerində «Prezident-hotel» yerləşir… Bina MK-ya məxsus idi, amma Nazirlər Soveti ilə MK-nın İşlər İdarəsi birgə işləyirdilər, bəzən biri-birinə mənzil də ötürürdülər. Bir sözlə, mənzil məsələsi danışılıb razılaşdırıldı. Və birdən Əliyev mənim yanıma gəlib dedi ki, bizə mənzil vermək istəmirlər. Mən MK-nın İşlər İdarəsinin rəisi Kruçinə zəng vurdum, nə fikirdə olduğunu soruşdum. O, əvvəlcə nəsə bəhanə edib cavabdan boyun qaçırmağa çalışdı. Amma mən əl çəkmədim:

- Qulaq as, axı bu düzgün iş deyil, tərbiyəsizlikdir. Əliyev hələ dünənəcən Siyasi Büronun üzvü idi, indi də Nazirlər Soveti sədrinin müavinidir. Ailəsi artıq köçməyə hazırlaşırdı. Biz səninlə Moskvaya birlikdə gəlmişik, bir yerdə MK-da işləmişik. - «Başa düşürəm, Nikolay İvanoviç», - dedi. - «Onda bu nə hoqqadı?»

Nə isə, sonra Smirtyukova zəng vurdum, məsələni yoluna qoyduq…

- Heç şübhəsiz ki, bu işlərin təşkilatçısı Smirtyukovla Kruçin deyildi, əmr yuxarıdan gəlirdi.

- Əlbəttə ki… Daha bir hadisə danışım. Əliyevi artıq bütün vəzifələrdən azad edəndən sonra biz oturub üç saat açıq söhbət etdik. Mən dedim ki, seyfimdə səninlə bağlı sənədlər var. Vərəqləyib göz gəzdirmişəm.

O cavab verdi:

- Nikolay İvanoviç, mən bilirəm onları kim yazıb. Sizdə də, Qorbaçovda da, Yakovlevdə də eyni cızma-qaralardı… Bu, əxlaqsız adamların qisasıdır.

Çay süfrəsi arxasında Nikolay İvanoviç Rıjkov Heydər Əliyevdən dillər əzbəri olan məşhur üzük əhvalatı barədə soruşur:

- Heydər Əliyeviç, deyirlər ki, siz Brejnevə Bakıya gələndə çox qiymətli bir brilyant üzük bağışlamısınız. O, Rəyasət Heyətində oturub bu üzüyü barmağında fırlatmaqla məşğul imiş. Bütün işıqlar Baş katibin üstünə yönəlmişdi və biz hamımız teleekranda üzüyün parıltısını görürdük.

- Nikolay İvanoviç, bütün bunlar şayiədir, - deyə Heydər Əliyeviç cavab verdi. - Bu mənim nəyimə lazımdır, - bunu deyib siyirtmədən bir jurnal çıxartdı. Üz qabığında Brejnevin təyyarəsinin şəkli verilib. Heydər Əliyev və başqa vəzifəli şəxslər Brejnevi trapın qabağında qarşılayırlar. - Mən ev sahibi kimi ədəblə təyyarəyə daxil olub ona dedim: «Xoş gəlmisiniz, Leonid İliç, buyurun, birgə gedək». Adət beləydi. Sizcə, mən elə təyyarəyə daxil olan kimi üzüyü onun barmağına keçirtmişəm? Baxın bu şəklə, mən təyyarədə onu qarşılayanda da, o təyyarədən düşəndə də üzük artıq onun barmağındaydı. O, üzüklə gəlmişdi. Doğrudanmı fikirləşirsiniz, mən o qədər sadəlövhəm ki, Azərbaycan torpağına qədəm qoyan qonağa o saat hədiyyə vermək istəyim?

Ümumiyyətlə, aramızda çox açıq bir söhbət oldu, - deyə Rıjkov davam edir. - Mən ona inandım və bir neçə gün sonra dediyim sənədləri götürüb Qorbaçovun yanına gəldim. Biz onunla hər gün, bəzən də gündə iki-üç dəfə görüşürdük. Baş katib qovluğu görüb gülümsünərək dedi: «Məndə də bu sənədlərdən var». Dedim: «Mixail Sergeyeviç, mən Əliyevlə danışdım». O - «Nə olsun ki?» - dedi. «Məncə, bu kağızları uzaq bir yerə atıb onların varlığını unutmaq lazımdır», - söylədim və belə də etdim. Heydər Əliyevin əleyhinə yazılmış sənədləri bir kənara atdım. Amma Qorbaçov ondakı sənədləri neylədi, bunu bilmirəm.

Baş katibsə bu sənədləri unutmadı. Əliyevə qarşı böyük bir proses hazırlanırdı. Qorbaçovun dediklərini onun köməkçisi Çernyayev belə xatırlayır: «Rəşidovunkundan da böyük bir proses gözlənilir». Əlbəttə ki, bütün bu işlər Heydər Əliyevi cəmiyyət qarşısında nüfuzdan salmaqçün görülürdü. Amma Qorbaçovun istədiyi gurultulu proses alınmadı, çünki Heydər Əliyevin əleyhinə toplanmış faktların heç biri təsdiqlənmədi, hamısı saxta çıxdı. Komissiyanın çoxsaylı yoxlamalarından sonra Yakovlevin özü də bu qərara gəldi. Partiya Nəzarəti Komitəsinin sədri Puqo da ona məhz belə məruzə etdi: «cinayət işi qaldırmağa heç bir ciddi əsas yoxdur».

Viktor Adrianov

Hüseynbala Mirələmov

Mərkəz.- 2010.- 12 noyabr.-S.10-11.