HEYDƏR ƏLİYEV

Əlbəttə, Heydər Əliyev Vladimir Medvedevi yaxşı tanıyırdı - həm əvvəlki görüşlərindən, həm də Brejnevin Bakıya səfərləri zamanından. Səfərin hazır olması barədə xidməti məlumatı dinlədikdən sonra dərhal soruşdu ki, işlər necədir, yeni vəzifəyə alışırsınızmı?

«Mən bilirdim ki, Heydər Əliyev Brejnevin sevimlilərindən idi, - deyə general Medvedev xatırlayır. - Bilirdim ki, MK-nın Siyasi Bürosuna onu Andropovun zəmanəti ilə qəbul ediblər».

Vyetnamda Heydər Əliyev metallurgiya kombinatına baxış keçirməliydi. Nümayəndə heyətinin keçəcəyi marşrutu əvvəlcə general Medvedev keçdi. Marten sobalarının yanındakı metal qırıntıları yığınının içində mərmilər gördü. Zavod rəhbərləri bunları yığışdırmağa etiraz etdilər, dedilər ki, vaxtı keçmiş mərmilərdir, onlar təhlükəli deyil.

Medvedev xatırlayır: «Heydər Əliyevlə Vyetnama gələndə bu mərmi məsələsini ona danışdım və xahiş etdim ki, zavoda baxışdan imtina etsin. Lakin belə şeylər Heydər Əliyevin xarakterinə uyğun deyildi. «Olmaz, - o mənə dedi, - orada bizi camaat gözləyir. Mütləq getmək lazımdır». O, həmişə beləydi. Bu, o demək deyil ki, Əliyev şəxsi təhlükəsizliyinə barmaqarası baxırdı, yox. Sadəcə, belə şeylər onun üçün əsas deyildi, əsas onun gördüyü iş idi».

Bu məqamda daha bir oxşar nümunə göstərmək istəyərdik. Jurnalist Elmira Axundova bir dəfə başqa reportyorlarla birgə xarici səfərlərin birində Prezidenti müşayiət edirdi. Bundan bir az əvvəl, 1995-ci ilin iyulunda Rumıniya və Bolqarıstandan səfərdən qayıdarkən Prezidentin təyyarəsini yalnız xoşbəxt bir təsadüf xilas etmişdi. Kimlərsə terrorçuların yeni hücumlarından ehtiyat edirdi. Belə olan halda elə təyyarədəcə Elmiranın suallarına cavab verən Heydər Əliyev əlavə etmişdi: «Sən heç nədən qorxma, mənə heç nə olmaz. Allah özü məni qoruyur. Çünki mən hələ xalqıma gərəyəm».

Biz hələ Nursultan Nazarbayevin Heydər Əliyevin şəxsiyyətini və fəaliyyətini necə dərin və müfəssəl qiymətləndirməsindən danışacaq, Qarabağ münaqişəsinin necə qızışdığını və partladığını xatırlayacağıq. Hələliksə, artıq fərdi təqaüdçü olan Heydər Əliyevin Mərkəzi Komitənin üzvü seçildiyi Sov. İKP-nin XXVII qurultayına qayıdaq. Tərcümeyi-hal arayışında o vaxt üçün son iş yeri də daxil olmaqla onun partiya və dövlət vəzifələri sadalanır: «…1987-ci ilin oktyabrından 1988-ci ilin noyabrına qədər SSRİ Nazirlər Sovetinin dövlət müşaviri».

Hörmətli vəzifədir. Tədricən gücü bərpa olunur. O, həmişə olduğu kimi 8. 30-da işə, özünün çox da böyük olmayan kabinetinə gəlir və getdikcə daha aydın hiss edir ki, burda onun məsləhətinə ehtiyacı olanlar da var.

Əliyev SSRİ Nazirlər Sovetinin dövlət müşaviri və Sov. İKP MK-nın üzvü vəzifəsində çox qalmadı. Sonralar bu vəzifədən də azad olundu. Nüfuzlu və müdrik siyasətçi Aleksandr Sergeyeviç Dzasoxovun rəyi: «Əliyevə qarşı ədalətsizlik etdilər».

Bir dəfə istefadan sonra Heydər Əliyeviç keçmiş katibliyinin rəhbərinə zəng vurub xahiş etdi ki, mənimçün bəzi materialları yığ. cavabında çox acı bir replika eşitdi: «Siz artıq burada işləmirsiniz».

Onda həmin sənədləri öz təşəbbüsüylə Aleksandr Qavrilov hazırlamağa başlamışdı. Bundan o saat xəbər tutmuşdular:

- Siz bu sənədləri kiminçün hazırlayırsınız?

- Heydər Əliyev üçün.

- Unutmayın ki, o, artıq bizdə işləmir.

Buna baxmayaraq, Aleksandr Timofeyeviç şefinin sözündən çıxıb sənədləri hazırlamışdı. «Başqa cür eləmək yaxşı deyildi. Axı, biz hamımız insanıq».

Yaltaqlığın, ikiüzlülüyün, riyakarlığın fonunda adi insani əxlaqın xırda bir ştrixi də xoş təsir bağışlayır.

Çox keçmir ki, Əliyev başqa bağa köçməli oldu. Albert Lixanov xatırlayır:

«Onu daha kiçik olan başqa bağa köçürtdülər… Tutalım, bunun eybi yoxdur, onsuz da Heydər Əliyeviç cah-calal sevən deyildi, bura da uyğunlaşdı. Mühafizəni götürdülər - bunun da eybi yox. Sonra ev xidmətçisini də geri çağırdılar. Axı Heydər Əliyeviçin həyat yoldaşı vəfat etmişdi, bu xidmətçi isə evi silib- süpürür, yuyub təmizləyir, yemək hazırlayırdı…»

Kremlin Qurultaylar sarayında yaddaqalan bir epizodu xatırlamaq istərdik. Fasilə zamanı vestibülə çoxsaylı partiya katibləri, nazirlər, yüksək çinli hərbçilər toplaşmışdı. Uzun müddət bir-birini görməyənlər görüşür, salamlaşır, zarafatlaşırlar. Və hamı ciddi-cəhdlə bir nəfəri - Heydər Əliyevi görməməyə çalışır. Heydər Əliyev artıq nə Siyasi Büronun üzvü, nə də Nazirlər Sovetinin sədr müavinidir. Bir neçə gün əvvəl isə həmin bu adamlar onun ətrafında vurnuxur, özlərini gözə soxmağa çalışır, ona hörmət və ehtiramlarını nümayiş etdirməyə cəhd edirdilər.

Qurultaylar sarayındakı bu xoşagəlməz hal Heydər Əliyevi gözləyən tənhalığın, mənəvi iztirabların hələ prelyüdası, başlanğıcı idi. O, hələ bilmirdi ki, özünün irəli çəkdiyi adamlar, dostları, tələbələri, ən yaxın əhatəsində olanlar onu bəd ayaqda tək qoyacaqlar, satacaqlar. Sonralar o bu barədə belə deyəcəkdi: «Mənə elə gəlir ki, ən dəhşətlisi insanları yaxşı tanımamaqdır. Mənə qarşı da çoxsaylı ədalətsizliklər edilmişdi. Axı, mən də insanam, nə dəmir, nə də daş parçasıyam, insanam».

Təhqirlərlə, təzyiqlərlə dolu həmin illərdə bu sözlər Heydər Əliyevin etdiyi yeganə etiraf, yaralı ürəyinin yeganə fəryadı idi. Heydər Əliyev daha heç kimə bu barədə bir söz deməmişdi, özünü sındırmamışdı. Güclü insanlar hər şeyi özləri ürəklərində çəkməlidirlər. Onların düşdüyü vəziyyətlərin hansı iradə meqavatlarıyla ölçüldüyünü isə yalnız kardioqramlar bilir.

Qorbaçov yeni düşüncə tərzindən çox danışsa da, əslində özündən əvvəlkilər kimi hərəkət edirdi. Xruşşov Stalini alçaldırdı, Brejnev Xruşşovu, Qorbaçov Brejnevi. Hər əvvəlki epoxaya bir damğa vurulurdu; Stalinin dövrü «Şəxsiyyətə pərəstiş», Xruşşovun dövrü «Valyuntarizm», Brejnevin dövrü isə «Durğunluq dövrü» adlandırılmışdı… Keçmişdəki bir çox şeylərdən imtina etmək lazım gəlirdi, buraxılan səhvlərdən nəticə çıxarmaq və yeni səhvlər buraxmamaq lazım idi. Amma gözünü yumub hər şeyi dağıtmaq əlbəttə ki, düz deyildi.

Divantutma

Sovet dövründə Stalinin belə bir populyar formulu vardı: «kadrlar hər şeyi həll edir». Qorbaçov da ən əvvəl kadrlarla haqq-hesab çəkməyə başladı - Kunayev, Şerbitski, Əliyev… 1989-cu ilin aprelində isə daha yüzə qədər əməkdaşı Mərkəzi Komitədən xaric etdi. Anatoli İvanoviç Lukyanov bu illəri qiymətləndirərkən yazırdı: «Baş katib işlərini gördükdən sonra artıq ona lazım olmayan kadrları uzaqlaşdırmağa çalışırdı. Həm də belə hallarda bizim partiya nomenklaturasının köhnə üsullarından yararlanırdı.

Liqaçovu uzaqlaşdırmaq lazım gəldi: Baş katib onun rəhbərlik etdiyi Sov. İKP MK-nın katibliyinin iclaslarını çağırmağı dayandırdı. Rıjkovu uzaqlaşdırmaq istədi: onun rəhbərlik etdiyi Nazirlər Sovetinin yerinə formal olaraq Nazirlər Kabineti yaratdı. Eyni prosesi də onun öz başına gətirdilər - Sovet İttifaqını ləğv etməklə onun altından SSRİ prezidentinin kreslosunu da çəkdilər. Amma bu hadisələrə hələ iki ildən çox qalırdı. Hələliksə, İttifaqın rəhbər strukturlarında təmizlənmə prosesi gedirdi. Əliyevə qarşı artıq ciddi hücumlar hazırlanmaqdaydı. Mərkəzi mətbuatda təşkil olunmuş tənqidi yazılar o saat, təkrarən respublika mətbuatında da dərc olunurdu. Elan olunmuş plüralizmə, aşkarlığa baxmayaraq, atılan böhtanlara cavab verməyə imkan vermirdilər. Bakıda Heydər Əliyevin qardaşları - Həsən, Aqil və cəlal Əliyevlərə qarşı hücumlar başlanmışdı. İqtisad elmləri doktoru, tibb institutunun siyasi iqtisad kafedrasının müdiri Aqil Əliyev ad günündə - 1988-ci il dekabrın 10-da işdən çıxarıldı. Amma bir-iki il əvvəl həmin institutda Aqil Əliyevi alqışlayırdılar, şəninə çoxsaylı təriflər, xoş sözlər deyirdilər, ünvanına xoş sözlər yazılmış təbriklər göndərirdilər. Bu kağızlar şərəfsizliyin və yaltaqlığın nümunəsi kimi elə indinin özünəcən ofisdə saxlanılır. Böyük elmi işlərin, dərin araşdırmaların, monoqrafiyaların müəllifi olan Aqil Əliyev iki il işsiz qalmışdı. Özünün 1999-cu ildə nəşr olunmuş «Elm həqiqətdir» kitabında böyük bioloq alim, akademik cəlal Əliyev yazırdı:

«Bizim həyatımızın tarlasından ağır kotan kimi keçən son onilliklər cəmiyyətin möhkəmliyi, xeyirin şər üzərində qələbəsi barədə düşüncələrimizin nə qədər keçici olduğuna məni inandırdı. Anladım ki, sadəlövhlüyü, bilməməzliyi ucbatından taleyini öz çirkin niyyətlərini həyata keçirməkçün hər şeyə hazır olan şöhrətpərəst, tamahkar avantüristlərə, yüngül insanlara, riyakarlara həvalə edən xalqların, millətlərin əmin-amanlığı, rifahı nə qədər kövrək olur.

Mən də bir çoxları kimi siyasətə istəmədiyim halda cəlb edildim. İndi başa düşürəm ki, «sən siyasətlə məşğul olmasan, siyasət səninlə məşğul olacaq» ifadəsi həqiqətə çox yaxın imiş».

Belə ki, siyasət akademiki öz laboratoriyasında, həmkarları ilə birgə yeni sort buğdalar yetişdirdiyi təcrübə sahələrinin geniş tarlalarında da haqlaya bildi. Akademik qardaşının, ailəsinin namusu uğrunda cəsarətlə mübarizəyə başladı. Müxtəlif instansiyalara - SSRİ-nin Baş Prokurorluğuna, Ali Sovetin Rəyasət Heyətinə, mərkəzi və respublika qəzetlərinin redaksiyalarına, Sov. İKP MK-ya, Siyasi Büroya onlarla məktub göndərdi.

Bu məktublara adətən cavab verilmirdi. Yalnız «Smena» jurnalı (№19. 1988-ci il) Heydər Əliyevdən üzr istədi: «Səhifələrimizdə dərc olunmuş «Daha bir gecə» adlı yazıda Brejnevin Bakıya səfəri zamanı Heydər Əliyevin ona çox bahalı bir üzük bağışladığı barədə söhbət gedib. Bu epizod üzrə redaksiyanın heç bir maddi dəlil-sübuta malik olmadığını nəzərə alaraq, biz Heydər Əliyevdən və oxucularımızdan üzr istəyirik».

Qarabağ

1988-ci il fevralın 18-də Qorbaçov özünün yeni köməkçisini təsdiq etdi - alim, politoloq, milliyyətcə erməni olan Georgi Xosrovoviç Şahnazarovu. Az qala elə həmin gün erməni yazıçısı və publisisti Zori Balayan Qorbaçovun qəbuluna düşməyə cəhd etdi. Şahnazarovun erməni hiyləgərliyi nəticəsində Z. Balayan və S. Kaputikyan Baş katiblə görüşdülər.

Bütün ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da bu görüşdən yalnız televiziyanın «Vesti» xəbərlər proqramı vasitəsilə məlumat aldılar. Gözləyirdilər ki, Baş katib Azərbaycan ziyalılarının nümayəndələrini də qəbul edəcək. Amma belə olmadı. Həmin vaxtlarda general Bobkov Qarabağdaydı:

«Mən özüm şəxsən şahidi oldum ki, Heydər Əliyev bu muxtar vilayətin inkişafı üçün, millətlərarası münasibətlərin normal bir həddə qalması üçün nə qədər böyük işlər görüb. Hətta ilk qığılcımlar burada demək olar ki, heç bir ağır nəticə vermədi.

Iki hadisəni danışmaq istəyirəm: 1988-ci il fevralın 22-də mən Stepanakert-Ağdam yolunun üstündəydim. Qəzəblənmiş azərbaycanlılardan ibarət kütlə haqq-hesab aparmaq üçün əks tərəfə doğru gedirdi. Kütlənin qarşısına yaşlı bir qadın çıxdı, kələğayısını onların ayaqları altına atdı. Qəzəblənmiş kütlə sakitləşib geri döndü. Məgər bu hadisə az şeyi deyir?

İkinci hadisə. Həmin gün ermənilər iki azərbaycanlını güllələmişdilər. Təsəvvür edin, əgər vilayətdə insanlar bundan xəbər tutsaydı, necə qarışıqlıq düşəcəkdi. Biz azərbaycanlılara müraciət etdik, ən hörmətli şəxsləri yığdıq. Onlara dedik: «Gəlin, öz cəsarətimizi toplayaq və bu kədərin, bu itkinin üstündən adlayaq». Onlar bizimlə razılaşdılar. Ölənləri dəfn etdik və bu hadisədən qəzəb alovunun yaranmasına yol vermədik.

Stepanakertdəki mitinqlərin birində araqızışdıranlar hardansa tabutlar gətirdilər. Mənim yanımda vilayət teatrının aktrisası olan erməni xanımı dayanmışdı. Əfsuslar olsun ki, indi onun adını unutmuşam. O, böyük cəsarət və mərdliklə təxribatçılara qarşı çıxış etdi. Bu təxribatdan da bir şey çıxmadı».

Çox güman ki, bu aktrisa Knarik Poqosyan idi. Qəzetlər Qarabağdan reportaj hazırlayarkən onun haqqında yazmışdılar.

Elə həmin vaxt «Sosialistiçeskaya industriya» qəzeti Sumqayıtda öz həmkarlarını qızışmış kütlənin əlindən xilas edən Alüminium zavodunun fəhlələrindən yazmışdı. Zavodun mühafizə xidmətinin rəisi İsmayıl Əliyev fəhlə və mütəxəssislərin ailələrini xilas etməkçün onları zavodun sexlərində yerləşdirirdi.

Beləcə, Qarabağ mövzusu 1988-ci ilin fevralında mərkəzi qəzetlərin baş səhifələrinə, teleekranlara çıxdı. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin rəhbərliyi Azərbaycan SSR-in tərkibindən çıxmaq barədə qərar qəbul etdi. Bu isə artıq partlayış idi. Bundan sonra başqa etnik konfliktlər halqası da qızışmağa başladı. Moskvada 1985-ci ildə (Qorbaçovun hakimiyyətinin ilk ilində və SSRİ-nin sülh şəraitində keçən sonuncu ilində) nəşr edilmiş «Demoqrafik ensiklopedik lüğət»ində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında bu informasiyalar qeyd olunub:

«Vilayət Azərbaycan SSR-in tərkibində, Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissəsində yerləşir. Ərazisi - 4,4 min kv. km, əhalisi 1983-cü il üçün 170 min nəfərdir. Mərkəzi Stepanakert şəhəridir…

… Əvvəllər müxtəlif türk dövlətlərinin ərazisinə daxil olan bu vilayət, XVIII əsrdən etibarən Azərbaycanın mərkəzində yaranmış Qarabağ xanlığının ərazisinə daxil oldu. 1805-ci ildə isə Qarabağ xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı».

Konflikt başlanan ərəfədə Qarabağda ermənilərlə birgə azərbaycanlılar, ruslar və başqa xalqların nümayəndələri də yaşayırdılar.

Muxtar vilayətin iqtisadiyyatı, sosial infrastrukturu, mədəniyyəti bütün Azərbaycanla birgə inkişaf etməkdəydi. Zavodlar, fabriklər, su anbarları tikilirdi. Erməni dilinin tədris olunduğu pedaqoji institut açılmışdı. Düzdür, hər yerdə oduğu kimi, burada da müəyyən problemlər yaranırdı, amma bütün bu problemlər burada yaşayan insanların dostluq və qardaşlıq zəminində həll olunurdu. Ümumiyyətlə isə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti sosial-iqtisadi göstəricilərinə görə həm Ermənistanı, həm də Azərbaycanı geridə qoyurdu. Məsələn, Stepanakert - Bakı, Stepanakert - Yerevan aviareysləri açılmışdı və Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi H. Əliyevin və Ermənistan KP MK-nın birinci katibi Dəmirçiyanın razılığına əsasən bu reysləri növbəylə həm erməni, həm də azərbaycanlı pilotlar idarə edirdilər.

28 iyun 1988-ci il, Moskva

İstidən boğulan paytaxtda isə XIX Ümumittifaq partiya konfransı açılmışdı. Nitq dinləməkdən yorulan nümayəndələr fasilələrdə Kremlin şam ağaclarının ətrafında kölgəlik axtarır, bir küncə çəkilib siqaret çəkə-çəkə söhbət edir, hərdən də Baş katibin qarasınca deyinirdilər. Ölkə artıq alovlanmağa başlayırdı, lovğa Baş katib isə «ölkədəki yenidənqurmanı daha da dərinləşdirib qaçılmaz etmək» barədə danışırdı.

Son üç ili Baş katib «dönüş ili» adlandırırdı. Amma hansı istiqamətə dönüş? «Partiyanın və zəhmətkeşlərin səyləri nəticəsində ölkənin sosial, iqtisadi, mənəvi uçuruma sürüklənməsinin qarşısı alınıb. cəmiyyət öz keçmişini, bu gününü və gələcəyini indi daha yaxşı başa düşür».

Amma ertəsi gün eyni tribunadan çıxış edən yazıçı Yuri Bondarev yenidənqurmanı bir təyyarəyə bənzətmişdi. Sadəcə, bu təyyarəni havaya qaldıranda son təyinat yerində eniş zolağının olub-olmadığıyla heç kim maraqlanmamışdı. Və bu, əsl həqiqət idi.

- Yalnız qarşılıqlı razılıq və barışıq nəticəsində bu son təyinat nöqtəsində eniş zolağı tikmək olar, - deyə Yuri Bondarev davam edirdi, - yalnız qarşılıqlı razılaşma və qarşılıqlı güzəştlər. Amma bu yaxınlarda mən gənc bir mexanizatora son dəyişikliklər barədə sual verdim. O mənə bilirsiniz nə cavab verdi? Dedi ki, «dəyişikliklər sizinçün çox maraqlıdır? Məsəlçün bizim sovxozda düşüncənin yenidənqurması bu cür həyata keçib: kim ki axmaq idi, indi ağıllı olub şüarlar qışqırır. Kim ki ağıllı idi, əksinə, ağlını itirib, susub oturub, qəzetlərdən, televiziyadakı xəbərlərdən qorxur. Siz bilirsinizmi, milçəklə insan arasında nə oxşarlıq var? Onların hər ikisini qəzetlə vurmaq olar. Bütün bunları deyəndə, məni yenidənqurmanın əleyhdarı adlandırdılar». Xalq yumoru ilə duzlanmış bu acı, kinayəli cavabı eşidəndə işdəki islahatların sadəcə zahiri görüntü olduğundan qəzəblənən, qeyzlənən bir insanın təəssüfünü hiss etdim. Həm də bizim mətbuatın bir hissəsi yenidənqurmanı mövcud şəraitin destabilizasiyası, inamın və mənəviyyatın təftişi məqsədiylə istifadə etməyə başlayıb. Elə həmin konfransda Azərbaycan KP MK-nın yeni birinci katibi Əbdürrəhman Vəzirov da çıxış etdi. Qeyd etdi ki, bizim respublikada yenidənqurma böyük çətinliklərlə həyata keçirilir, keçmişin acı mirası həddən artıq böyükdür.

- Respublikanın sosial-siyasi, mənəvi şəraitinə dağıdıcı təsir göstərən ilk növbədə keçmişin mənfur kadr siyasəti olub. Bu kadr siyasəti zamanı yerlibazlıq, qohumbazlıq, tayfabazlıq, yaltaqlıq, saxtakarlıq, vəzifədən sui-istifadə böyük və əhəmiyyətli yer tutub...

Ə. Vəzirovun çıxışında Qorbaçovun siyasi xəttinin davamı açıq şəkildə hiss olunurdu. Heydər Əliyev opponentlərinin bu ittihamlarına cavab verməyə hazır idi, amma ona kim söz verirdi ki? Məgər situasiyadan baş çıxartmaq məqamı gələndə, kimsə onu çağırmışdımı, onunla məsləhətləşmişdimi? Heç kim. Ümid edirdilər ki, vəziyyəti düzəltməyə özlərinin gücləri çatacaq.

Bir vaxtlar məxfi olan bir neçə sənədi misal göstərək.

Birincisi - «Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR-də ictimai asayişin bərpası barədə nəzərdə tutulan təxirəsalınmaz tədbirlər barədə» Sov. İKP MK-nın qərarıydı.

«Azərbaycan SSR-də və Ermənistan SSR-də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ətrafında yaranan hadisələr getdikcə daha təhlükəli xarakter almaqdadır. Tətil hərəkatı güclənməkdədir, mitinqlərin və yürüşlərin sayı artmaqdadır. Bu mitinqlərin, yürüşlərin iştirakçılarının hərəkətləri getdikcə daha da aqressiv xarakter alır, nəzarətdən çıxır və kütləvi itaətsizliyə keçir.

Hazırkı şəraitdə mövcud qanuni yollarla bu antiictimai hərəkətlərin qarşısını almaq qeyri-mümkün görünür.

Bununla əlaqədar olaraq, müvəqqəti tədbir kimi SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin ictimai asayişi təmin edən qüvvələrin köməyi ilə belə qanunazidd hərəkətləri təşkil edənlərin, araqızışdıranların və bu cür hüquqazidd hərəkətlərin fəal iştirakçılarının cəmiyyətdən təcrid edilməsinə şərait yaradan xüsusi bir fərmanın qəbul edilməsini məqsədəuyğun hesab edərdik.

Sov. İKP MK-nın bu sərəncamla bağlı qərar layihəsi də əlavə olunur.

23 noyabr 1988-ci il. A. Yakovlev

V. Çebrikov

Q. Razumovski

A. Lukyanov»

Məktubun üstündə Qorbaçovun dərkənarı da var - «Mən razıyam» (Rusiya Dövlət Yeni Tarix Arxivi - RDUTA F. 89. op. 4 d. 5. L. 1-5).

Ikinci sənəd də həmin gün- 23 noyabrda qəbul olunub. Bu, «Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR-də ictimai asayişin bərpasıyla bağlı təxirəsalınmaz tədbirlər haqqında» adlı Sov. İKP MK-nın sərəncamı və SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin bu məsələylə bağlı müvafiq fərmanıdır. «Bu məsələylə bağlı SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərman layihəsi təsdiq edilsin» (RDUTA. F 3. Op. 102. D. 1058. L. 22-29).

Və nəhayət adıçəkilən şəxslərin təklif etdiyi təxirəsalınmaz tədbirlərlə bağlı qərar layihəsinin mətni:

«1. Komendant saatı tətbiq edilən yerlərdə, yaşayış sahələrində daxili işlər orqanlarının, daxili qoşunların vəzifəli şəxslərinə, SSRİ DİN-in səlahiyyətli şəxslərinə öz hərəkətləriylə milli münaqişəni qızışdıran, ictimai asayişin pozulmasına təhrik edən, antiictimai hərəkətlərə sövq edən, adi vətəndaşlara, vəzifəli şəxslərə öz vəzifə səlahiyyətlərini yerinə yetirməyə mane olan şəxslərə qarşı inzibati qaydada otuz günə kimi həbs cəza tədbiri tətbiq etmək hüququ verilsin.

2. Bu qərarın birinci bəndinə uyğun olaraq həbsə alınmış şəxslər təyin olunan qaydalar üzrə SSRİ DİN-in xüsusi məntəqələrində və SSRİ DİN-in müəyyən etdiyi digər həbs məntəqələrində saxlanılsınlar.

3. Bu qərar 24 noyabr 1988-ci ildən qüvvəyə minmiş hesab edilsin».

Beləliklə, qərar layihəsi fərman statusu aldı.

Bu kitabın müəlliflərindən biri - bakılı müəllif bu hadisələri yaxından müşahidə etmişdi. İkinci müəllif isə Moskvadan Bakıya ezamiyyətə göndərilmişdi.

«Mən Qorbaçovla görüşməyə çalışırdım»

Ümumittifaq dərəcəli fərdi təqaüdçü (o zaman belə bir rəsmi deyim vardı) Heydər Əlirza oğlu Əliyev Sov. İKP Mərkəzi Komitəsinin üzvü idi. Əslində fəaliyyətdən kənarlaşdırıldısa da, o, iqtidar sahiblərinə nəyi isə açıqlamağa, məsləhət görməyə, öz tövsiyələrini çatdırmağa cəhd edirdi.

- Qorbaçovla görüşməyə çalışırdım, lakin o məni qəbul etmədi. O vaxt artıq təqaüdçü idim. Köməkçiləri deyirdilər: o məşğuldur, biz məlumat vermişik. Orada verilən cavablar həmişə eyni qəlibdə və çox sadə olurdu - biz məlumat vermişik, o məşğuldur, nə vaxt dəvət edəcəyini gözləməlisiniz. Bir gün gözlədim, iki gün, bir ay, heç nə yoxdur. Daha bir dəfə də zəng vurdum. Aydın məsələdir ki, o məni qəbul etmək istəmirdi.

Liqaçovla görüşməyə çalışdım. O da məni qəbul etmədi, amma bir dəfə səhər ertədən sadəcə MK-ya gəlib onun qəbul otağında oturdum, yəni bax, beləcə, gözgörəsi, oturub gözləyirəm. O gəlib çıxdı. Mən ona Dağlıq Qarabağdakı vəziyyət haqqında öz baxışlarımı açıqladım. O dinlədi, dinlədi, ağlabatan heç bir şey demədi, - mən isə müəyyən dərəcədə fayda verə biləcəyimi düşünürdüm.

- Siz Liqaçova konkret hərəkətlər planı təklif edirdinizmi?

- … Ümumiyyətlə, ona deyirdim ki, vəziyyət belədir… Ən qəti tədbirlər görülməlidir… O da qayıtdı ki, «biz də tədbir görürük». Vəssalam. Yəni mənim iştirakıma heç bir ehtiyac yoxdur, məsləhətlərim də lazım deyil. Onda Razumovskinin yanına getdim. Yeri gəlmişkən, o məni dərhal qəbul etmədi, hərçənd mən Siyasi Büronun üzvü olmuşdum, o isə yalnız MK katibi idi. Yenə danışdım, danışdım, o isə qulaq asırmış kimi görünsə də, başa düşmədim, tövsiyələrim ağlına batdımı, yoxsa hər şey faydasız oldu (Televiziya aparıcısı Andrey Karaulovla söhbətləşmədən).

«Tam məxfi»

Sov. İKP MK

Dağlıq Qarabağda və onun ətrafında vəziyyətin kəskinləşməsilə bağlı tədbirlər haqqında.

Dağlıq Qarabağda və onun ətrafında hadisələrin inkişafı DQMV-də, Naxçıvan MSSR-də və bütün Azərbaycan ərazisində azərbaycanlılar və erməni əhalisi arasında kütləvi silahlı toqquşmalara gətirib çıxara bilər. İctimai asayişin və əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün daxili qoşunların, milis bölmələrinin həyata keçirdiyi tədbirlər yetərli olmaya bilər.

Bununla əlaqədar olaraq artıq indidən Sovet Ordusu bölmələrinin əhalinin müdafiəsi üçün istifadə olunacaq imkanları nəzərdə tutulmalıdır. Hadisələrin belə fəlakətli inkişafı ehtimalı artarsa, Azərbaycanın və Ermənistanın ayrı-ayrı yerlərində fövqəladə vəziyyət rejiminin tətbiq olunması haqqında təkliflər hazırlanmalıdır.

Bununla bağlı SSRİ Müdafiə Nazirliyinə (y. D. T. Yazova), SSRİ DİN (y. V. V. Bakatinə), eləcə də SSRİ Ali Sovetinin sədri (y. A. İ . Lukyanova) SSRİ Ali Sovetinin sessiyasında qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada baxmaq üçün bəri başdan müvafiq təkliflərin hazırlanmasını tapşırmaq olar.

29 avqust 1989-cu il.

N. Slyunkov

V. Çebrikov»

Sov. İKP MK katibi və DTK sədrinin Qorbaçova ünvanladıqları digər sənəddə «Azərbaycan və Ermənistan rayon və şəhər milis şöbələri və bölmələrindən avtomatik və snayper silahlarının alınması… Azərbaycan və Ermənistan ərazilərində yerləşən buluddağıdan zenit artilleriyası və raket qurğularının Zaqafqaziya hərbi dairə hissələrinə verilməsi»ni təklif edirdilər.

Sənəddə «zorakılıq əməlləri törətmək məqsədilə yaradılmış millətçi və ekstremist silahlı dəstələrin aşkarlanması və zərərsizləşdirilməsi» kimi ümumən ağlabatan bir çox başqa təkliflər də irəli sürülürdü (RDMTA. F. 89. Siyahı 10. , S. 42. Səh. 1. 4).

Həmin dövrədək hər iki respublikanı tərk edən qaçqınların sayı 300 min nəfərdən artıq idi. Kreml İttifaqda baş verən hadisələri artıq idarə edə bilmirdi. Baş katib yalnız orduya bel bağlayırdı.

Mərkəz.-2010.- 19 noyabr.- S. 10-11.