HEYDƏR ƏLİYEV

21 yanvar 1990-cı il, Moskva

Səhər tezdən Leontyev dalanında yerləşən Azərbaycan SSR-nin Moskvadakı daimi nümayəndəliyinin qarşısında həyəcanlı adamlar toplaşmağa başlamışdı. Onları təşvişə salan Bakıdan gələn bəd xəbərlər idi: şəhərə qoşun yeridilmiş, dinc əhali arasında ölənlər, yaralananlar var… Nə baş verib? Rəsmi məlumata artıq etibar edən az idi. Hamı doğru-dürüst, əməlli-başlı, yetərli məlumat almaq istəyirdi. Məhz o məqamlarda Heydər Əliyev var səsilə öz mövqeyini bəyan etdi.

O, müalicə olunduğu Barvixa xəstəxanasından nümayəndəliyə gəlmişdi. «Yataqda qalmaq vaxtı deyil!» O daha susa bilməzdi.

Əliyevin bəyanatını onlarla telekamera və mikrofon yazırdı.

«Əziz həmvətənlilərim, xanımlar və cənablar!

Sizə məlum olduğu kimi, mən uzun illər Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifələrində işləmişəm, Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü olmuşam. Geniş infarkt keçirmişəm. Xəstəliyimlə əlaqədar iki ildən artıqdır ki, təqaüddəyəm. Azərbaycanı tərk etdiyim 1982-ci ilin dekabrından keçən müddətdə bu gün ilk dəfədir ki, Azərbaycan SSR-in Moskvadakı daimi nümayəndəliyinin astanasına qədəm qoyuram. Mən baş vermiş hadisələr haqqında dünən xəbər tutmuşam və təbiidir ki, bu hadisəyə laqeyd qala bilmədim. Buraya ən əvvəl ona görə gəlmişəm ki, Azərbaycanın Moskvada kiçik parçası olan daimi nümayəndəliyində böyük itkilərə səbəb olmuş faciə ilə bağlı bütün Azərbaycan xalqına başsağlığı verim. İkinci tərəfdən, bu məsələyə öz münasibətimi bildirmək istəyirəm.

Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəsi Zöhrab İbrahimovdan xahiş edirəm ki, mənim sözlərimi, kədərimi, başsağlığımı Azərbaycan xalqına çatdırsın. Hazırda başqa imkanım olmadığı üçün təəssüf hissi keçirirəm.

Azərbaycanda baş vermiş hadisələrə gəlincə, mən onları hüquqa, demokratiyaya yabançı, humanizmə və ölkəmizdə elan olunmuş hüquqi dövlət quruculuğu prinsiplərinə zidd hesab edirəm. Azərbaycanda yaranmış mürəkkəb vəziyyətin bir sıra səbəbləri var. Vaxtımızın məhdudluğundan bu məsələlərin üzərində ətraflı dayanmaq istəmirəm.

Artıq iki ildir ki, Azərbaycan və Ermənistan arasında millətlərarası münaqişə gedir. Həmin münaqişəni Dağlıq Qarabağ və onun ətrafında baş verən hadisələr törətmişdir. Azərbaycan və Ermənistan, eləcə də ölkənin ali siyasi, partiya rəhbərliyinə bu məsələni tənzimləmək, daxili müharibəyə, millətlərarası münaqişəyə son qoymaq və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər bir adamın, ümumi Federativ İttifaq olan SSRİ-də azad yaşamasına şərait yaratmaq üçün iki illik müddət kifayət idi.

Hesab edirəm ki, ötən iki ildə bu istiqamətdə lazımi səviyyədə iş aparılmamışdır. Dağlıq Qarabağ hadisələrinin ilkin mərhələsində ölkənin ali partiya siyasi rəhbərliyi tərəfindən vaxtında zəruri tədbirlər görülsə idi, gərginlik indiki həddə çatmaz, tərəflər itkilərə məruz qalmaz, başlıcası isə 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə çoxlu insan qırğını ilə nəticələnən hərbi müdaxilə üçün də zəmin yaranmazdı».

Əliyev Azərbaycanda vəziyyətin siyasi tənzimlənmə imkanlarının mövcud olduğunu nəzərə çatdırırdı. «Lakin onlardan səmərəli istifadə edilməmişdir. Nəticədə isə yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakı şəhərinə sovet ordusunun, SSRİ DİN qoşunlarının böyük kontingenti yeridilmişdir. Bunun törətdiyi faciələr hamınıza məlumdur.

Belə qərar qəbul etmiş adamların hərəkətini siyasi qəbahət sayıram. Bəli, kobud siyasi səhv buraxılmışdır. Onlar, sadəcə olaraq, respublikadakı əsl vəziyyəti qiymətləndirə bilməmiş, Azərbaycan xalqının psixologiyasını anlamamış, əhalinin müxtəlif təbəqələrilə əlaqələri zəiflətmişlər. Onlar, görünür, bu işlərin belə ağır faciəyə çevriləcəyini əvvəlcədən düşünməmişdilər.

Bütün bunlar qabaqcadan nəzərə alınmalı, vacib zəruri tədbirlər qəbul edilməli idi. Ordu yeridilmiş, günahsız adamlar həlak olmuşdur. Yeri gəlmişkən, deyim ki, ölənlər arasında hərbi qulluqçuların olması haqqında da məlumatlar daxil olur. Sual olunur: ölkənin ali dövlət, partiya rəhbərliyinin səhv qərarı ucundan, olmayan qiyamı yatırmaq adı ilə Azərbaycana göndərilən rus gənclərinin günahı nədir?

Azərbaycana kənardan böyük ordu kontingenti yeridilmişdir. Respublikada neçə ordu birləşməsinin olduğu mənə yaxşı bəllidir. Azərbaycanda kifayət qədər - 4-cü ordu, Xəzər Hərbi Dəniz Donanması, desant qoşunlarının diviziyası, hava hücumundan müdafiə qoşunları, DİN-in daxili qoşun birləşmələri var. Oraya əlavə qoşun yeritmək nəyə lazım idi? Əgər belə zərurət var idisə, orada yerləşən hərbi hissələrdən də istifadə etmək olardı. Belə qərar qəbul edən Azərbaycan rəhbərliyi, hamıdan əvvəl isə bərk ayaqda Azərbaycanı qoyub qaçmış Vəzirov öz xalqı qarşısında məsuliyyət daşımalıdır. Ölkənin ali siyasi rəhbərliyinə yanlış məlumat verənlər də məsuliyyət daşımalıdırlar.

Zənnimcə, ölkənin ali siyasi rəhbərliyinə vəziyyət barədə vaxtında kifayət qədər düzgün, dəqiq, obyektiv informasiyalar çatdırılmamışdır. Rəhbərlik çaşqınlığa salındığından belə qərar qəbul etmişdir. Qırğın törədənlərin hamısı layiqincə cəzalandırılmalıdır».

Elə həmin gün Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK, respublikanın Ali Soveti və Nazirlər Sovetinə teleqram göndərmişdir:

«Azərbaycan xalqına!

Bakı şəhərinə sovet ordusu hissələrinin yeridilməsi ilə əlaqədar xalqımızın başına gəlmiş faciədən - dinc əhalinin qırılmasından böyük ürək ağrısı ilə xəbər tutdum. Bu matəm günündə həlak olanların ailələrinə və yaxınlarına, bütün Azərbaycan xalqına dərin hüznlə başsağlığı verirəm.

Mən bu düşünülmüş aksiyanı pisləyir, onu antihumanist, antidemokratik, qanunazidd hesab edirəm. Bu ağır gündə sizi ağıllı-kamallı olmağa, həmrəyliyə və birliyə çağırıram.

Mənim teleqramımın respublika mətbuatında dərc olunmasını, radio, televiziya ilə verilməsini, matəm mitinqində oxunmasını xahiş edirəm.

Heydər Əliyev

21 yanvar 1990-cı il, Moskva».

Məlum məsələdir ki, respublika mətbuatı, radio, televiziya ürək ağrısıyla yazılmış bu teleqramı ictimaiyyətin nəzərinə çatdırmadı. Mərkəzi mətbuat isə senzura tərəfindən üstündə işlənmiş variantı bəyan etdi. Məktubun tam mətni yalnız xidməti istifadə üçün nəzərdə tutulurdu. «Raboçaya tribuna» qəzetinin arxivində qəzetin Bakı müxbirinin iki yazısı üzə çıxdı. Bu yazılara nəzər salsaq, yanvar hadisələrinin həqiqi lövhəsini görmək olar.

«Təcili. Xidməti məruzə

«Raboçaya tribuna» qəzetinin baş redaktoru A. P. Yurkova

Anatoli Petroviç, axşamınız xeyir. Bu gün axşam bizim bütün ailə üzvləri əsl döyüşün şahidi oldu. Tankçılar və pulemyotçular birbaşa bulvardan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin buxtanı əhatəyə almış gəmilərini atəşə tuturdular. Biz indi ağır artilleriyanın, tankların, pulemyotların iştirak etdiyi əsl müharibənin iştirakçısıyıq. Dəhşətli səhnədir.

Məni ən çox narahat edən isə iki məsələdir: ordu qəsdən antirus əhvali-ruhiyyələrini qızışdırır və Bakıdan rusların kütləvi şəkildə köçməsinə şərait yaradır. Bizdə heç vaxt belə vəziyyət olmamışdı, biz həmişə mehribanlıq şəraitində yaşamışdıq. Məncə, bütün bu təbdirlər qəsdən həyata keçirilir. Fikrimcə, Bakıda yerli əhaliyə qarşı yeni repressiyalar hazırlanır və bu qəddarlığı əsaslandıra bilən səbəblərə ehtiyac var. Əlbəttə ki, bunun üçün «rusların qovulması»ndan gözəl bəhanə ola bilməz. Hamımız ədalətsiz siyasətin həyata keçirildiyini hiss edirik. Əsl beynəlmiləlçi olan bizlərdən millətçi-şovunistlər düzəltmək istəyirlər.

Bütün bu hadisələrə xalq öz reaksiyasını partiyadan kütləvi şəkildə çıxmaqla bildirir. Dünən Azərbaycanın yaradıcı ittifaqlarının birləşmiş iclası keçirildi. Kommunist partiyasını kütləvi şəkildə tərk etmək barədə qərar qəbul edildi. Bütün müəssisələrdə, kəndlərdə insanlar partiya biletlərini kütləvi şəkildə geri qaytarırlar. Mənə məlum olduğuna görə, Azərbaycanın iki ən böyük sənaye mərkəzlərindən olan Mingəçevir və Əli Bayramlıda bir nəfər də kommunist qalmayıb. Onların hamısı partiya təşkilatının katibiylə birlikdə biletlərini təhvil veriblər. Vəziyyət hadisələri düzgün araşdırmağı və dəqiq qərarların qəbul edilməsini tələb edir.

Təəssüflər olsun ki, mərkəzi mətbuatın Bakıya gələn nümayəndələrini ordu o saat öz himayəsi altına götürür, onları yerləşdirir, fəaliyyətlərinə, yazdıqları informasiyaya nəzarət edir. Buna görə də verilən informasiyalar çox vaxt həqiqətə uyğun olmur, ordunun qəddarlığına haqq qazandıran informasiyalar yayılır. Bu qədər açıq yazdığıma görə məni bağışlayın. Yalan danışmaq nəyə lazımdır ki?»

«Pravda» atəş açır

İki həftə sonra, fevralın 4-də, Sov. İKP MK plenumuna bir gün qalmış «Pravda» qəzeti «Aliyevşina, ili plaç po «sladkomu» vremeni» - «Əliyevçilik və ya «xoş əyyamlar» üçün göz yaşı» məqaləsilə ona arxadan zərbə vurdu.

Yenə də yalan və saxtakarlıq. Elə həmin gün Əliyev Sov. İKP Mərkəzi Komitəsinə və «Pravda»nın redaksiyasına teleqramlar göndərdi: «Pravda» qəzetində mənə qarşı böhtançı və fitnəkar səciyyə daşıyan məqalə dərc olunması ilə bağlı dərindən hiddətlənmişəm. Xahiş edirəm, mənə təkziblə çıxış etmək imkanı verməsi üçün qəzet redaksiyasına tapşırıq verəsiniz».

Hansı təkzibdən danışmaq olardı?! Aşkarlıq hüququ yalnız bir tərəfə verilirdi. Məqalə tibb elmləri doktoru V. Əfəndiyevin adıyla yazılsa da, onun özünün bundan heç xəbəri yox idi. Bu barədə o, Mərkəzi Komitəyə də, «Pravda»ya da, Heydər Əliyevə də teleqram yollamışdı;

«Çox hörmətli Heydər Əliyeviç!

1990-cı il fevralın 4-də «Pravda»da mənim imzamla dərc olunmuş (teleqram müəllifi vurğulamışdır - müəlliflər), sırf siyasi səciyyə daşıyan və 1990-cı il yanvarın sonuna aid hadisələri əks etdirən məqalə mənə tanış deyil, mənim tərəfimdən yazılmamış və imzalanmamışdır. Orada səhiyyə, tibbi kadrların hazırlanması və ölkədə durğunluq dövründə sosial-iqtisadi vəziyyət haqqında vaxtilə söylədiyim bəzi müddəalar istifadə olunmuşdur.

Hörmətlə,

tibb elmləri doktoru

V. M. Əfəndiyev 05. 02. 90».

Xatırladaq ki, Əfəndiyevin imzasıyla «Pravda»da məqalə fevralın 4-də çıxmışdı. Ayın beşində isə Sov. İKP MK-nın plenumu açıldı. Əlbəttə, bu gün təsadüfi seçilməmişdi: yəni yoldaşlar macal tapıb oxuyar və fikirlərini söyləyərlər. «Macal tapanlar» oldu. 20 il Mərkəzi Komitədə «tər tökmüş» və «Sovetskaya kultura» qəzetinin baş redaktoru kreslosuna əyləşmiş Albert Belyayevin sözlərinə görə, «Aliyevşina…» məqaləsi hamını sarsıtmışdı. Bax, belə adamlar partiyaya inamı qırırlar».

Belyayev bir az da qabağa gedib rəhbər partiyaçı şəxslərin təkəbbürlü davranışı, yoldaşlarına qarşı kobudluq və ədəbsizliyi, öz vəzifə mövqeyindən şəxsi məqsədlər üçün sui-istifadə etməsi, Sov. İKP üzvlüyü ilə bir araya sığışmaz kimi ifadələrin plenumun sənədlərinə yazılmasını təklif edirdi.

Bu şərtlərə kim əmma qoyar ki? Əslinə qalsa, bu barədə eynən bu və ya başqa sözlərlə partiya nizamnaməsində də deyilirdi. Və həmin tələblərə partiyaya daxil olarkən Əliyev də, Belyayev də, ona «Əliyevşina»nı təkrar dərc etməyi məsləhət görənlər də əməl etməyə söz vermişdilər…

Məsələ başqa qaynaqlardan körüklənirdi. Əliyev Qorbaçovun iqtisadi, sosial, milli siyasətini qəbul etmirdi deyə, onu mənəvi cəhətdən sıxışdırıb axırına çıxmaq istəyirdilər.

- Mənə, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi, - deyə Heydər Əliyev söyləyirdi, - Moskvada içki üçün düzülən növbələrin şəkillərini gətirirdilər. Dəhşət idi! Bu növbələrdəki insanların əhvali-ruhiyyəsi və ölkə rəhbərliyinə qarşı yönəlmiş söhbətlərin məzmunu haqqında informasiya alaraq, biz Qorbaçova və Liqaçova çatdırırdıq, onlar isə bunu məsxərəyə çevirib deyirdilər: eybi yox, indi belədir, sonra dinc duracaqlar. Onlar buna reaksiya vermirdilər. Qətiyyən reaksiya vermirdilər!

1985-ci ildən sonrakı dövrdə ölkə uçuruma doğru gedirdi - iqtisadiyyat, sosial sahə dağılır. İnsanların güzəranı hər hansı dövrdə olduğundan qat-qat betər pisləşir, ölkədə mənəvi-psixoloji iqlim son dərəcəyədək gərginləşir, millətlərarası münasibətlər adi hal alır, Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı dağılır, idarəolunmaz proseslər baş verir. Və bütün bunları Qorbaçov «yenidənqurma» kimi qələmə verməyə çalışır. Gah yenidənqurma «yola düşür», gah «dönüşdədir», gah «ciddi sınaqlar mərhələsinə qədəm qoyur» və ilaxır.

Nə deyəsən? Müharibədən sonra çörək qıtlığı olan bircə dönəmi - Xruşşov dövrünü xatırlayıram. İndi çörək çatışmır. Özü də harada? Paytaxtda. Müharibədən sonra heç bir tütün kasadlığı halları yadıma gəlmir. İndi isə izahat verməyə cəhd göstərirlər. Hansı izahatdan söz gedə bilər? Axı biz əvvəllər indikindən qat-qat az tütün istehsal edirdik, amma böhran baş vermirdi.

… İndi ölkədə millətlərarası münasibətlər olduqca mürəkkəbləşib. Qorbaçov və başqaları hər şeyi keçmişin, Stalinin, durğunluq dövrünün üstünə yıxır, amma heç kim son iki-üç ildə yol verilən səhvləri dilinə gətirmir. Halbuki, millətlərarası konfliktləri yalnız keçmişlə bağlamaq qeyri-obyektlivlik və nadürüstlükdür. Əlbəttə, Stalin dövründə də, sonralar da xətalar olmuşdur, amma haçan, nə qədər səhv buraxıldığına baxsaq, son illərdəkilər bütün dövrləri üstələyər…

Qorbaçov hər addımda özü-özünə zidd çıxır. Fevralın 5-də (1990-cı il - müəlliflər.) MK plenumundakı məruzəsində (mətni geniş olmasa da) o, yenə də DQMV hadisələrindən uzun-uzadı danışırdı və yenə də aydın bir şey izhar etmirdi. Yalnız onu bildirirdi ki, indi-indi DQMV məsələsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həlli onunçün tamamilə aydınlaşmışdır. Yaxşı, sual olunur, niyə bu barədə iki il öncə deyilməmişdir? Deməli, o vaxt Qorbaçov başqa, orta mövqe tuturmuş, nə sizinkilərin, nə bizimkilərin, yəni gedin, vuruşun, kim-kimi yıxır yıxsın… Məgər belə şey olar? Əgər bu federasiyadırsa, ittifaq dövlətidirsə, - deməli, ittifaq dövləti dərhal öz mövqeyini bildirməli idi. Bu da milli siyasətdə daha bir səhv. Amma unudulmamalıdır ki, yenidənqurmaya qədər Zaqafqaziyada ermənilər və azərbaycanlılar arasında heç bir problem yox idi. Azərbaycan KP MK birinci katibi vəzifəsində 14 il işlədiyim müddətdə mən hər il, bəzən də bir neçə dəfə Dağlıq Qarabağda olurdum və bu muxtar vilayətdən bir nəfər də olsun, qarşımda DQMV-nin Azərbaycanın tərkibindən çıxarılıb Ermənistana verilməsi haqqında məsələ qaldırmamışdı. Başa düşürsünüzmü, heç bir kəs?! Ermənistanda ayrı-ayrı millətçilik ovqatları var idi, orada bəziləri belə planlar hazırlayırdı, lakin onlar DQMV əhalisi tərəfindən dəstəklənməmişdi» (televiziya aparıcısı Andrey Karaulovla dialoqundan).

Yenidənqurmadan əvvəl ermənilər və azərbaycanlılar arasında problem olmamasını söyləyən Heydər Əliyev bəlkə real vəziyyəti bir qədər bəzəyib-düzəyirdi?

- O illər Azərbaycanda heç bir millətlərarası münaqişə olmamışdır, - ordu generalı Filipp Bobkov təsdiqləyir. O zaman SSRİ DTK sədrinin birinci müavini olan şəxs nəinki qəzetlərin yazdıqlarını, həm də yazmadıqlarını bilir.

Əliyevin xatırladığı həmin çoxdankı məruzəni dilli-dilavər Baş katibin Dağlıq Qarabağ ətrafındakı münaqişə, «bu qəliz düyünü açmaq» cəhdləri haqqında mülahizələrini yenidən oxuduq. Əsl həqiqətdə məsələnin mahiyyəti haqqında çox az şey var. Daha çox «hər iki respublikada və DQMV-nin özündə olan müəyyən qüvvələrdən», gizli iqtisadiyyat təmsilçilərindən, yenidənqurmaya xilaf çıxan, rüşvətxor məmurlardan bəhs edilir. Onların liderliyi ələ keçirməyə, aldadılmış kütlələrin hərəkətlərini dağıdıcı məcraya yönəltməyə müvəffəq olmalarından bəhs edilir. Bəs püskürən yanğınları söndürmək, ölkəni xilas etmək üçün iqtidar neyləmiş, nə iş görmüşdür?

Heydər Əliyev köhnə adətincə gününü qəzetləri nəzərdən keçirməklə başlardı. Plenumlardakı çıxışları oxuyar, düşündüklərilə səsləşən sətirlərin altını cizgiləyərdi.

Budur, Kiyev Şəhər Partiya Komitəsinin birinci katibi Korniyenko bir kommunist fəhlənin Qorbaçova ünvanladığı məktubdan çıxarışları səsləndirir: «Biz hayana gedirik? Nə qədər gec deyil, sizə, Mixail Sergeyeviç və bütövlükdə ölkə rəhbərliyinə elə gəlmirmi ki, sosialist dövlətinin taleyi, namuslu zəhmətkeş xalqın taleyi barədə düşünməyin və ən təxirəsalınmaz tədbirlər görməyin vaxtıdır?!»

«Hakimiyyət orqanlarına və partiya rəhbərliyinə qarşı etimadsızlığın apogeyi hələ gəlib çatmasa da, biz təhlükəli səddən artıq uzaq deyilik», - deyə Leninqradda «İjor zavodu» İstehsalat Birliyinin partiya komitəsinin katibi Yuri Arxipov həyəcan təbili çalır.

Sovet İttifaqının Polşadakı səfiri Brovikov «bizim partiya və dövlət rəhbərlərimizin hipertrofik iddialarından, yol verdikləri şəxsi səhvlərdən» söz açır. «Belə bir səhv, ölkədə nizam-intizamı bərqərar etmədən cəmiyyətin total demokratikləşdirilməsini elan etməkdir. İntizam demokratiyasız yaşaya bilər, amma intizamsız demokratiya ağlasığmazdır, çünki onun ictimai-siyasi xaosa çevrilməsi qaçılmaz, daha dəqiq desək, labüddür…»

Heydər Əliyev belə düşünürdü: «Ancaq kar olanlar bu həyəcan səslərini eşitməyə bilərdi. Amma bəlkə onlar - Qorbaçov, Yakovlev… bu səsləri eşitmək istəmirdilər?..»

Moskva blokadası

1990-cı il mayın 17-də Naxçıvan kommunistləri Heydər Əliyevi Azərbaycan Kommunist Partiyasının XXXII qurultayına nümayəndə seçdilər. Qurultay iyunun 8-də açılırdı. Heydər Əliyev, Naxçıvana doğma yurduna baş çəkə bilsin deyə, təyyarə biletini iyunun birinə aldı.

O xatırlayırdı: «Moskva-Bakı aviareysinə bilet sifariş edər-etməz telefon zəngləri səslənməyə başladı. Əvvəl Sov. İKP MK nəzdində Partiya Nəzarəti Komitəsi üzrə Puqonun müavinləri Slezko və Gerasimov zəng vurdular. Səfərdən daşınmağı məsləhət görürdülər, yəni Azərbaycanda vəziyyət gərgindir və mənim gəlişim atmosferi daha da qızışdırar. Sonra mənimlə alverə başladılar. Yəni onlarda Partiya Nəzarəti Komitəsində Əliyevə qarşı materiallar var. O, Bakıya getməsə, sənədləri arxivə təhvil verəcək, getsə onları üzə çıxaracaqlar… Mayın 30-da Puqo özü zəng çaldı. Məlum oldu ki, bu zəng də həmin niyyətlə edilib. Mən ona dedim: «Qəribədir, siz məni haçandır yad etmirdiniz, hərçənd mən çətin günlər yaşamışdım - xəstə oldum, xəstəxanada yatdım, indi isə canımı qurtarıb vətənə yollanmaq istədiyim vaxtda siz birdən məni yada salmısınız. Sizin bu səfəri qadağan etməyə haqqınız yoxdur».

Bakıda o, kiçik qardaşı cəlal Əliyevin evində qalmaq niyyətində idi.

Cəlal Əliyevin xatirələrindən:

«Mayın 29-da respublikada çox tanınmış bir adam mənə zəng vurub görüşmək istədiyini bildirdi. Təyin olunmuş vaxtda Elmlər Akademiyasının yanındakı bağda görüşdük. O mənə dedi ki, H. Əliyev gələcəyi təqdirdə onu təhlükə gözləyir. «Təcili olaraq qardaşınıza zəng çalın. Ona çatdırın ki, Bakıya gəlməsin. Yoxsa onu elə təyyarənin trapı yanındaca güllələyəcəklər», - o adam müqəddiməsiz-filansız belə dedi. Hər hansı başqa bir adamdan belə sözlər eşitsəydim, ayrı reaksiya verərdim, amma təhlükə haqqında o zaman kifayət qədər nüfuzlu adam xəbərdarlıq edirdi, ona görə də belə bir nəticənin ehtimalını qulaqardına vurmaq olmazdı. Mən çox çətin vəziyyətdə qaldım, çünki gəlişə yol vermək, ya qarşısını almaq barədə qərarımdan mənə əziz olan bir insanın ömrü asılı ola bilərdi. Lakin yubanmadan qərara gəlməliydim və onda mən «Azərnəşr»in direktoru Əjdər Xanbabayevə zəng vurdum ki, görüşmək barədə şərtləşim.

Ertəsi günü, mayın 30-u səhər saat 10-da onun kabinetində bu məsələni müzakirə edib, Moskva ilə telefon danışığı sifariş etdik. Bizi uzun müddət calaşdırmırdılar. İndi anlayıram ki, əbəs deyilmiş. Yalnız dörd saat ərzində Əjdərin «vertuşka»* ilə zənglərindən, Rabitə Nazirliyinin məsul məmurlarına müraciətindən sonra biz bağlantıya nail olduq. Heydərin həyatı üçün nigaran olduğumdan təbii ki, birmənalı qərara gələ bilmirdim və bir saniyə belə tərəddüd etməyən Əjdər Xanbabayevin cəsarət və qətiyyətinə heyrətlənirdim. O, qardaşıma dedi ki, bütün bu hay-küyə və hədə-qorxuya fikir verməyə dəyməz, ziyalılar qətiyyətli əhvaldadırlar və Əliyevi aeroportda qarşılayacaqlar. Yadımdadır, qardaşım artıq səs-küy qaldırmamağı xahiş edirdi, yəni qoy məni cəlaldan başqa heç kəs qarşılamasın. Xanbabayev etiraz etdi: «Mən sizi mütləq qarşılayacağam»…

Həmin günün axşamı yenə Əjdərlə danışmalıydım. Mən onun evinə zəng vurdum. Dəstəyi bir qadın götürdü.

Hönkürtüdən boğula-boğula dedi: «Qardaş, Əjdəri ağır yaralayıblar. Xəstəxanadadır…» Bir neçə saat sonra, huşu qayıtmadan Əjdər keçindi…»

Bu hadisəni Heydər Əliyev belə xatırlayır: «Təbii ki, mən faktları tutuşdurmağa başladım: Mayın 30-da gündüz saat 12-də o mənimlə telefonla danışmış, axşam saat 9-da isə öldürülmüşdür. Bildiyimə görə, o, sakit, ləyaqətli adam idi, çirkin əməllərlə bağlı deyildi, siyasətlə maraqlanmırdı; uzun illər boyu «Azərnəşr»də işləmişdi. Bu, Azərbaycanda böyük bir nəşriyyatdır. Əjdərin ziyalılar arasında hörməti vardı. Təbii ki, bütün bunlar məndə sual doğururdu; niyə o, məhz həmin gündə və hansı səbəblə qətlə yetirilmişdir?

- Maraqlıdır, güman edə bilərdinizmi ki, ölkə rəhbərliyi, yaxud Azərbaycan rəhbərliyi sizdən o dərəcədə qorxur, ya da xoflanır, əgər belə bir xof vardısa, onun nəticələri hər cürə ola bilərdi?

- Bilirsiniz, məndən qorxub-qorxmadıqlarını demək çətindir, amma ayrı-ayrı ölkə rəhbərlərinin mənə qarşı açıq-aşkar neqativ münasibətini artıq üç ildən çoxdur ki, hiss edirəm. Əfsus ki, mən Azərbaycanın əvvəlki rəhbərləri tərəfindən də hücumlara məruz qalırdım. Özü də tamamilə qeyri-obyektiv hücumlara, lakin indinin özündə də nədənsə mənim doğma torpağıma qayıtmağım böyük bir problemə çevrilib (televiziya aparıcısı Andrey Karaulovla dialoqdan).

Əliyevi faktiki olaraq Moskvada təcrid etmişdilər. Azərbaycan Kommunist Partiyasının qurultayı onsuz keçdi. Ehtimal var ki, həmin qurultay onu Sov. İKP XXVIII qurultayına nümayəndə seçə bilərdi və beləliklə o, hakimiyyətə qayıda bilərdi.

Heydər Əliyev Bakıya iyulun 20-də gəldi. Güman edirdi ki, onun biliyinə və təcrübəsinə Vətəndə ehtiyac olar. Əvvəlcə o, öz köhnə mənzilinə qayıdacağına, yaxud bir başqa mənzil alacağına ümid bəsləyirdi. Lakin Mərkəzi Komitədə onun Bakıda mənzil qeydiyyatına alınmasına ustalıqla bəhanə gətirib etiraz etdilər. İndi yeganə pənah yeri doğma Naxçıvan idi.

Yola çıxmağa qalan iki gün ərzində qohum-əqrəbayla, qardaş-bacılarla, yoldaşlığa sadiq qalmış dostlarla görüşməli, o Qara Yanvar gecəsində şəhid olmuşların məzarlarını ziyarət etməli idi.

Başdaşılarından cavan simalar baxırdılar - on dörd, on səkkiz, iyirmi, iyirmi səkkiz yaşlı şəhidlər… İlham Allahverdiyev, Fərizə Allahverdiyeva, Vera Bessantina, İlqar İbrahimov, Ağabəy Novruzbəyli… Onlar doyunca yaşamalı, övlad bəsləməli, babalıq-nənəlik sevincini görməliydilər… Amma onların daha nə övladları, nə nəvələri olacaq…

Xatirə günündə vaxtından əvvəl qocalmış ata-anaları balalarının son mənzilinə gəlib soyuq daşlara sığal çəkəcək, onların istisini duymaq, ruhunu toxdatmaq istəyəcəklər…

Heydər Əliyev aramla, abidələrin qarşısı ilə addımlayır, şəkillərə diqqətlə baxır, bəlkə kimisə tanıyırmış kimi göz gəzdirir. Yox, o, respublikadan gedəndə bu cavanlar hələ uşaq yaşında idilər. Hərəsi bir evin, bir ailənin sevimlisi idi. Futbol oynayır, Xəzərin sahillərində qaçışır, mavi dalğaların ağuşuna atılırdılar… Odur, sevimli dəniz aşağıda, üfüqlərə doğru uzanır, bərq vurur; indi əlçatmaz, ünyetməz olan dəniz…

Mərkəz.- 2010.-20 noyabr.- S. 10-11.