«Quran və elm»

Qurani-Kərim Allah kəlamıdır

Qurani-Kərimin həqiqi mənasını anlamaq, bilmək istəyənlər məşhur din alimlərinin əsərlərini dərindən oxuyub öyrənməlidirlər ki, onların da əsasını yenə Quran və yalnız Quran təşkil edir. Sözümüzün məğzi bundan ibarətdir ki, Qurani-Kərim Peyğəmbər əleyhissəlama ərəb dilində nazil olduğu üçün o, ərəbcə oxunmalı, moizə vaxtı, dini ayinlərın icrası zamanı onun ayələri ərəbcə deyilməli, sonra onların ümumi məzmunu, müyəssər olan mənası ərəbcə bilməyənlərə izah edilməlidir. Allah kəlamının başqa dillərə olan tərcümələrinə heç vaxt Quran deyilməz, onlara yalnız və yalnız Quranın tərcüməsi və ya anlamı adı verilər. Bu tərcümələrin hamısı Qurani-Kərimin əsli ilə müqayisədə qızılgül olmayan yerdə onun ətrini gülabdan almaq kimi bir şeydir. Quranın özgə dilə tərcüməsi bir yana dursun, ərəb dilinin özündə olan hər hansı başqa bir çox fəsahətli və bəlağətli kəlam, səclə yazılmış qafiyəli nəsr nümunəsi onu oxuyan və dinləyən üçün Allah kəlamının əsrarəngiz ahəngini, müqəddəs harmoniyasını, fövqəlbəşər gözəlliyini əvəz edə bilməz. Göründüyü kimi, Qurani-Kərimin bütün hikməti ərəb dilində olduğu kimi, onun sehrli təsir qüvvəsi də yalnız ərəb dilindədir.

Bütün bunları nəzərə alan Peyğəmbər əleyhissəlam Qurani-Kərimi özünün ən böyük möcüzəsi adlandırmış, onun dünya durduqca duracağını söyləmişdir. Məlumdur ki, hər peyğəmbərə onun peyğəmbərliyinin doğruluğunu təsdiq etmək üçün Allah-təala tərəfindən bir və bir neçə möcüzə verilmişdir. Məsələn, Musa əsasını yerə atanda o, əjdahaya dönər, əlini qoynuna qoyub çıxartdıqdan sonra o, parlaq nur saçıb baxanları heyrətə gətirərmiş. İsa peyğəmbər cüzam xəstəliyinə tutulanları sağaldar, nəfəsi ilə ölüləri dirildərmiş. Muhəmməd əleyhissəlam barmağının hərəkəti ilə ayı iki bölərmiş. Bütün bu möcüzələr həmin peyğəmbərlər həyatdan köçdükdən sonra kəsilər, rəvayət şəklində nəsildən-nəslə keçərmiş. Muhəmməd əleyhissəlam son peyğəmbər olduğuna görə ona dünyanın axırına, qiyamət gününə qədər qalacaq bir möcüzə verilməli idi. Həmin möcüzə Qurani-Kərimdir. Məhz bu möcüzənin nəticəsidir ki, bütün böyük ərəb şair və nasirləri Quranın gözəlliyi qarşısında öz heyrətlərini gizlədə bilməyib, onun fövqəlbəşər Kitab, ilahi kəlam olduğunu etiraf etmişlər.

Məhz belə bir ecazkar gözəlliyin nəticəsidir ki, insan Quranı oxuduqda, yaxud dinlədikdə Allah kəlamının heybəti, əzəməti və kosmik ahəngi onu qaplayıb sonsuz göylərə, ülvi bir aləmə aparır. İnsan bu sonsuzluqda qanad çalıb hey yüksəkliklərə qalxmaq, intəhasız ənginliklərə varıb orada qeyb olmaq, əbədiyyətə - lahut aləminə qovuşmaq istəyir.

Allah-təalanın bəşəriyyət üçün hidayət çırağı olaraq göndərdiyi Qurani-Kərim ərəb dilində nazil edilsə də, o, ərəbcə yazılmış bütün başqa əsərlərdən fərqli olan bir çox təkraredilməz xüsusiyyətlərə malikdir. Quranın sintaksisi çox zəngin və orijinal, üslubu qeyri-adidir. Quran ayələrinin təşəkkül tapdığı cümlələr əksər hallarda adi ərəb sözlərindən, ərəb tərkiblərindən ibarət olsa da, onların cümlə daxilində düzülüşü, sözlərin bir-birinə qaynaqlanması, söz və tərkiblər arasındakı sintaktik əlaqə və münasibətlər, ifadə üsulları o qədər əlvan və rəngarəngdir ki, Allah kəlamını oxuyan hər hansı bir kəs elə ilk baxışdan onun ərəb dilində yazılmış heç bir əsərə bənzəmədiyinin şahidi olur.

Quran ayələri quruluş baxımından, təbii ki, sadə və mürəkkəb cümlələrdən ibarətdir. Buradakı nəqli cümlələr, sual və əmr cümlələri, elliptik və söz cümlələr, tabeli və tabesiz predikativ birləşmələr, onların qrammatik baxımdan bir-birinə bağlanma qaydaları, söz sırası, prepozisiya və postpozisiya, cümlə üzvlərinin yerdəyişməsi, iki və daha artıq cümlə, bəzən də bütöv bir ayəni təşkil edən cümlə toplusu arasındakı qrammatik və semantik əlaqələr, zahiri və batini məna, assonans, alliterasiya, superseqment vasitələr, səs tərkibi nöqteyi-nəzərindən biri digərinə yaxın, oxşar və fərqli sözlərin mətnin həm məzmununa, həm də səslənməsinə müvafiq olaraq seçilib cümlədə sıralanması üsulları elə zəngin, elə çoxcəhətli və elə təkrarolunmazdır ki, bütün bunlar Qurani-Kərimin bir əsər kimi insan qələminin, bəşər qüvvəsinin imkanı xaricində olduğu fikrini öz-özlüyündə sübuta yetirir.

Bəzi mütəxəssislər Quranı şeir, bəziləri isə qafiyəli nəsr (səc) adlandırırlar. Quran isə, Allah-təalanın özünün buyurduğu kimi, şeir deyildir. Ona bütövlükdə qafiyəli nəsr də demək olmaz. Qurani-Kərim bu ikisinin arasında olan ilahi bir nəzm söz düzümüdür. Onun orijinallığı, təkrarolunmazlığı da məhz bundadır.

Şərq poetikasında, xüsusilə ərəb ədəbiyyatşünaslığında Quranın ecazı (təqlidolunmazlığı, bəşər qüvvəsinin, insan zəkasının belə bir əsər yaratmaqda aciz olması) dedikdə Allah kəlamının məhz bu ümdə keyfiyyətləri və üstəlik dillə ifadə edilə bilməyən, insan qələmindən çıxmış bütün başqa əsərlərdə müşahidə olunmayan ilahi gözəlliyi, səmavi əzəməti nəzərdə tutulur. Ecaz bir ədəbi istilah kimi yalnız Qurani-Məcidə şamil edilir, bu baxımdan ancaq o tədqiq olunur. Digər bütün ədəbi əsərlər, şeir nümunələri isə ecaz yönündən deyil, sənətkarlıq xüsusiyyətləri, forma və məzmun gözəlliyi, bədii təsvir və ifadə vasitələri, üslubi özəlliklər və sair cəhətdən araşdırılır. Lakin Qurani-Kərim ecaz yönündən nə qədər öyrənilsə də, orada hələ çox şey müəmmalı qalır və yəqin ki, həmişə müəmmalı olaraq da qalacaqdır. Quran Allah kəlamıdır. O nə şair ilhamının, nə də nasir qələminin məhsuludur. Quran bunların hər ikisinin fövqündədir. Şairin şeri məhəbbətin, gözəlliyin tərənnümü, hisslərin ifadəsi, bəşər övladının yerdən göyə ucalmış hayqırtısı, nidası, yalvarışı və müraciəti, zülmə, haqsızlığa qarşı etirazı və üsyanıdırsa, Quran Allah-təalanın göydən yerə endirilmiş lütfü, hidayəti, şəfqət və mərhəmətidir.

Quran ilahi kəlam olduğu üçün onun üslubu da ilahi üslubdur. Elə buna görə də Quranın leksik-qrammatik xüsusiyyətləri, üslubiyyatı, eləcə də sintaksisi məhz bu baxımdan araşdırılmalıdır.

Mərkəz.- 2010.- 25 noyabr.- S. 16.