«Quran və elm»

II söhbət

Müsəlman alimlərinin elmə xidməti

(əvvəli 06.10.2010)

İslam dini müsəlmanları elmə yönəltmişdir. Müsəlmanların elmə hörmət, sevgi duyğusu ilə yanaşmaları islam aləmində böyük elm adamlarının yetişməsinə səbəb olmuşdur. Bir çox elmlərin təməlini məhz müsəlman alimləri qoymuşlar. Müsəlmanların elmdə ilham mənbəyi, şübhəsiz ki, Qurani-Kərim və Peyğəmbər əleyhissəlamın hədisləridir. Bir sıra kəşflərin əsasını məhz Quran və hədis təşkil edir. İlk buyruğu "oxu" sözü ilə başlayan bir dinin mənsubları "... yaş və ya quru heç bir şey yoxdur ki, Quranda zikr edilməsin" (Ənam surəsi, ayə 59) kəlamını özləri üçün rəhbər tutaraq müxtəlif elm sahələrindəki kəşf, ixtira və yeniliklərin təməlini məhz bu ayədə tapmışlar.

Qurani-Kərim Avropa alimlərinin də etiraf etdikləri kimi, özündə insan düşüncəsinin ən yüksək nəzəriyyə və təlimlərini qidalandırmağa yetəcək qədər düşüncə və duyğulardan meydana gələn tükənməz bir xəzinəni əhatə edir. Qurani-Kərimin ayələri və Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) hədisləri müsəlmanları elmə, yüksəliş və mədəniyyətə təşviq etmiş, bunu müsəlmanlar üçün dahi missiya saymışdır.

Elm tarixinə nəzər yetirdikdə müsəlmanların təkcə din elmləri sahəsində deyil, dəqiq elmlər sahəsində də mühüm işlər gördüyünün şahidi oluruq. İslam mədəniyyətinin müasir dünyaya ən böyük hədiyyəsi və yardımı məhz elmdir.

Müsəlmanlar ilk öncə dinin əmrlərini daha yaxşı anlamaq və tətbiq etmək üçün elm öyrənməyə başlamışlar. Riyaziyyat xüms, zəkat ibadətinin və miras hüququnun, astronomiya namaz və oruc ibadətinin, coğrafiya həcc ibadətinin, tibb yenə də namaz və oruc ibadətlərinin tətbiqində müsəlmanlara yardımçı olmuşdur. Din elmləri ilə ictimai elmlər və təbiət elmləri bir-biri ilə elə qaynayıb qarışmışdır ki, islam və elm ət və dırnaq kimi bir-birindən ayrılmaz olmuşdur.

Bütün elmi araşdırmaların və kəşflərin ilham qaynağı olan Qurani-Kərimi daha yaxşı anlamaq üçün təfsir elmi, təfsir edə bilmək üçün isə hədis elmi yaranmışdır. Dini hökmləri açıqlayan fiqh (müsəlman hüququ), inanc əsaslarını açıqlayan kəlam (ilahiyyat) və islam tarixini aydınlaşdıran siyər elmləri yaranmışdır.

İslam dünyasında başda riyaziyyat olmaqla astronomiya, biologiya, tibb, fizika, kimya, coğrafiya, tarix, fəlsəfə və ədəbiyyat elmləri inkişaf etmiş, bütün dünyaya yayılmışdır. Rəqəmlərin icadı riyaziyyatı bir elm halına gətirmişdir. Bu elm maddi mədəniyyətin sürətli inkişafını təmin etmişdir. Əhəmiyyətlisi isə sıfrın kəşfi idi.

Elm və mədəniyyətin tərəqqisində müsəlmanların xidməti çox böyük olmuşdur. Dini elmlərdəki sürətli inkişafla yanaşı, başqa elmi və texniki sahələrdə də görkəmli alimlər yetişmişdir. Orta əsrlərin başlanğıcında dəqiq elmlərin inkişafında müsəlmanlar qədər xidmət etmiş başqa bir ümmət yoxdur. Bağdad, Qahirə, Əndəlis, Səmərqənd, Buxara, İstanbul və s. şəhərlər islam aləminin elm mərkəzləri olmuşdur.

Məlum olduğu kimi, rəqəmləri avropalılara müsəlmanlar öyrətmişlər. Bu gün bütün dünyanın istifadə etdiyi rəqəmlər (sıfırdan doqquza qədər) ərəblərin icadıdır. Avropanın bir sıra görkəmli elm adamları etiraf edirlər ki, intibahımızın riyaziyyat müəllimləri müsəlmanlardır. Yalnız cəbri deyil, başqa riyaziyyat elmlərini də Avropa müsəlmanlardan almışdır.

Xarəzmi (təqr. 783-850) ilk cəbr kitabını "Əl-cəbr vəl-müqabələ" adı ilə yazmış və cəbr (əl-cəbr) sözü Qərbə "algebra" şəklində keçmişdir. "Alqoritm" istilahının özü belə Məhəmməd bin Musa əl-Xarəzminin adı ilə bağlıdır.

Riyaziyyat sahəsində Avropaya müəllimlik edən müsəlman alimlərindən biri də Bəttanidir (858-929). O, triqonometriyanı icad edən ilk alimdir.

Sinusu tapanlar da müsəlmanlardır. Triqonometriyaya tangens, kotangens və kosinusu Əbülvəfa (940-998) gətirmişdir. Triqonometriyaya dair ilk ciddi əsəri isə Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusi (1201-1274) yazmışdır. Triqonometriyada dönüş düsturu da İbn Yunisə (950-1009) aiddir. Nyutona (1643-1727) aid edilən binom düsturunu cəbrə gətirən məşhur şair və alim Ömər Xəyyamdır (1048-1123). Diferensial hesabı da Nyutondan öncə Sabit bin Qurra (836-901) tapmışdır. O, riyaziyyatın bir qolu olan ədədlər nəzəriyyəsi ilə məşğul olmuş, natural ədədlər cütünün yaranma qaydasını tapmışdır. Kalkulyasiyanı da elm aləminə ilk dəfə o gətirmişdir.

Onluq kəsr sistemini tapan, bu mövzuda ilk əsər yazan alim Qiyasəddin cəmşiddir (?-1429). Riyaziyyatda vergülü ilk dəfə işlədən də odur.

Astronomiya müsəlman alimlərinin ən çox məşğul olduqları elm sahələrindən biridir. İslam ölkələrinin, demək olar ki, hər böyük şəhərində bir rəsədxana var idi. Bu rəsədxanalarda müsəlmanların qazandıqları nailiyyətlər elm dünyasına əsrlərcə bələdçilik etmiş, Kopernik (1473-1543) və Qaliley (1564-1642) kimi bir çox Qərb alimləri üçün ilham mənbəyi olmuşdur. Y.Risler müsəlmanların Avropa intibahına təsirini anladarkən qeyd edir ki, müsəlman astronomları da riyaziyyat alimləri dərəcəsində intibahımıza təsir etmişlər.

Ulduzların yerini, yüksəkliyini və aralarındakı məsafəni ölçmək üçün işlədilən "üstürlab" (astrolyabiya) cihazını təkmilləşdirən, onun müxtəlif növlərini yaradan məhz müsəlmanlardır. Bu sahədə ilk əsəri islam alimi Maşallah (740-815) yazmışdır. Zərqalinin (1029-1087) icad etdiyi yeni növ üstürlab qeyri-adi bir cihaz idi.

Müsəlman alimləri dünyanın kürə şəklində olduğunu, fırlandığını avropalılardan çox əvvəl bilirdilər. Biruni (973-təqr.1050) yer kürəsinin (onun təbirincə, dünyanın) həm öz oxu ətrafında, həm də Günəşin ətrafında fırlandığını sübut etmişdi. Biruni yerin diametrini də ölçməyi bacarmışdır. Dahi alimin bununla əlaqədar yaratdığı qanun Avropada Biruni qanunu kimi tanındı. Hələ X əsrdə Musa qardaşları dünyanın çevrəsini ölçmüşlər.

Fərqani (Alfraqanus) (IX əsr) Günəşin üzərində ləkələr olduğunu sübut etmişdir. Onun astronomiyaya dair əsərləri Avropada 700 il dərslik kimi istifadə olunmuşdur.

Dünyanın ən məşhur 20 astronomundan biri hesab edilən Bəttaninin hazırladığı Sabii cədvəlləri adlı astronomik cədvəllər Kopernik dövrünə qədər Avropada əsas olaraq qəbul edilmişdi. Bəttani Günəş ilini (24 saniyə artıq) hesablamışdı.

Qüdrətli hökmdar olmasına baxmayaraq, özünü elmə həsr edən Uluq bəy (1394-1449) Səmərqənddə böyük bir rəsədxana tikdirmiş, elmi fəaliyyəti ilə dövrünün ən görkəmli astronomu olmuşdu. Yaşadığı əsrin Ptolemeyi adlanan Əli Quşçu (təqr.1403-1474) isə ekliptik çevrəni (ulduzların hərəkət çevrəsini) müasir hesablamaya çox yaxın şəkildə hesablamışdır. İlk düzgün hesablama isə Fərqaniyə məxsusdur.

Bitruçi (XIII əsr) planetlərin dövr etdikləri xarici mərkəzi dairələrə aid nəzəriyyəni təkzib edərək Kopernikə yol göstərdi.

cabir bin Əflah (XII əsr) ulduzların yerlərini və boşluqlarını ölçən azimut cihazını alman astronomu Regiomontandan [keniqsberqli İohan Müllerdən (1436-1476)] 300 il əvvəl hazırlamışdı.

Bir çox islam alimi Günəş və Ay tutulmalarını müşahidə etmişlər. Səlcuqilər dövründə Konyada qurulan Qaratay mədrəsəsi xüsusi olaraq astronomiya elmi üçün təsis edilmişdi.

(davamı gələn sayımızda)

Mərkəz.- 2010.- 8 oktyabr.- S. 16.