HEYDƏR ƏLİYEV

Bu gündən etibarən Viktor Andrianov və Hüseynbala Mirələmovun müəllifi olduğu «HEYDƏR ƏLİYEV» əsərini hissə-hissə diqqətinizə çatdıracağıq.

Ön söz

Bəzən dünyada elə təsadüflər olur ki, onu kortəbii hadisələr hesab edirlər. Halbuki, bunlar həyatın aşkar həqiqətləridir. Və təəssüf ki, çoxları taleyin bu gerçəkliyini görə bilmir.

1944-cü il noyabrın 27-də Moskvaya SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin sədri İosif Vissarionoviç Stalinlə danışıqlara yollanan, «Döyüşən Fransa» hərəkatının rəhbəri, Fransa Respublikası Müvəqqəti hökumətinin başçısı və ölkənin gələcək prezidenti Şarl de Qoll yolüstü Bakıda dayanmalı olmuşdu. SSRİ-də bu ucaboy və ali qonağı müttəfiq dövlətin başçısı kimi qəbul edirdilər. Sovet İttifaqına iki həftəlik səfərində generalı Stalinin şəxsi göstərişilə Xalq Komissarları Soveti sədrinin müavini Aleksey Nikolayeviç Kosıgin müşayiət edirdi. Uzun illərdən sonra SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri Aleksey Kosıgin Parisə rəsmi səfərə yollanacaq və diplomatik protokolun bütün qaydalarına rəğmən Orli hava limanında Sovet hökumət başçısının pişvazına şəxsən Prezident de Qoll gələcək. Lakin bu başqa bir hadisə, başqa bir əhvalatdır...

Bakıda generalı bütün rəsmi mərasim qaydalarına uyğun ehtiramla qarşıladılar. Bayraqlar, himnlər, fəxri qarovul... Rəsmi qonağı qarşılayanların arasında vəzifə səlahiyyətinə görə dövlət təhlükəsizlik xidmətinin gənc leytenantı, əyninə mülki plaş geymiş və başına dəbdə olan şlyapa qoymuş Heydər Əliyev də vardı.

Sonralar Heydər Əliyevin söylədiyinə görə, onun nəzərləri ani də olsa, De Qollun baxışları ilə qarşılaşmışdı.

Həmin axşam məşhur fransalı qonaq «Koroğlu» operasını dinləmiş, ertəsi günü isə qatarla Stalinqrada yola düşmüşdü, çünki hava tutulduğundan təyyarələr uçmurdu.

Bu hadisəni xatırlatmaq ona görə maraqlıdır ki, dünyada tanınan hər iki şəxsiyyətin siyasi taleyində oxşar məqamlar çoxdur. Hər ikisi uzun illər uğurlu dövlət fəaliyyətindən sonra işdən kənarlaşdırılıb. Paris «didərgini» haqqında deyirdilər ki, o, nitqini itirmiş peyğəmbər kimi meydanı tərk etmişdi və səsi-sədası eşidilmirdi.

Qorbaçov əyyamının Sov. İKP MK Siyasi Bürosunda Heydər Əliyevi dinləmək və eşitmək istəmədilər. Və o da çıxıb getdi...

1958-ci ilin may ayında Kolombe malikanəsində tənha yaşayan general de Qoll Fransanın çağırışıyla Parisə qayıtdı.

1990-cı ilin iyul ayında Azərbaycanın çağırışıyla Heydər Əliyev özünün Moskvadakı qəriblik həyatından ayrılaraq vətənə döndü.

Geri dönəndə hər ikisinin 67 yaşı vardı. Bu yaşda, adətən, nəvələrlə əylənir və memuar yazmaqla məşğul olurlar. Lakin iş elə gətirdi ki, ürəkaçan ailə qayğıları və xatirələrlə bağlı məsələlər təxirə salınmalı oldu. Onlar dar gündə öz vətənlərini xilas etmək üçün qayıtdılar. Biri - Fransanın birliyini və müstəqilliyini, o biri isə - Azərbaycanın bütövlüyünü və suverenliyini təmin etmək naminə.

Heydər Əliyev siyasətçi kimi sovet sisteminin dəyərləri əsasında formalaşmışdı.

Beynəlmiləlçilik haqqında səslənən şüarlar onun üçün gəlişi gözəl sözlər deyildi: «Beynəlmiləlçi olmaq üçün təkcə öz millətini düşünmək lazım deyil, bütün millətlərin mənafeyini, onların ümumi azadlığını və hüquq bərabərliyini öz millətindən yüksək tutmağı bacarmaq lazımdır» (V. İ. Leninin tam külliyyatı, S.45). Sovet siyasətçisi və dövlət xadimi Heydər Əliyev haqqında tam səmimiyyətlə demək olar ki, o, işdə beynəlmiləlçi idi.

Lakin XX əsrin sonlarında o, Şarl de Qollun milli amilin bütün digər ideyalar, nəzəriyyələr, şüar və prinsiplərdən öndə olduğu barədə fikrini özü üçün yenidən kəşf etdi.

Bəli, tarix göstərdi ki, milli ideya bir çox başqa mətləblərdən daha önəmlidir. Realist siyasətçi Heydər Əliyev üçün buradan bir qənaət hasil olunurdu: dövlətin qurtuluşu eyni zamanda millətin qurtuluşudur.

...Karlovı Varı. Tixaya Sadovaya küçəsi. Burada, şəfalı bulaqlarla zəngin olan məşhur Mlin (yəni Dəyirman) sütunlarından yüz metr aralı sovet nomenklaturasının xoşladığı «Bristol» sanatoriyası yerləşir. Qoca bağban qızılgülləri suvara-suvara burada Kosıgini, Əliyevi, Şerbitskini, marşal Konevi gördüyünü söyləyir...

Hündür meydançadan yaraşıqlı rus kilsəsinin mavi günbəzləri görünür - oradan zəng sədaları eşidilir; başqa tərəfdən çoxulduzlu sanatoriya və hotelləri olan dəbdəbəli kurortun mənzərəsi canlanır.

Yaşlı bağbanla təsadüfi söhbət, onun məhrəmanə «hələlik» («aqoy») deyə uğurlaması tezliklə unudula bilərdi, əgər axşam Moskvanın televiziya proqramında onun səmimiyyətlə xatırladığı adamların simaları görüntüyə gəlməsəydi. Televiziyada «İzvestiya»nın və Mərkəzi televiziyanın siyasi icmalçısı, diplomat, keçmişdə Sov. İKP MK məsləhətçisi, iki baş katib - Brejnev və Andropovun ən yaxın köməkçilərindən biri Aleksandr Bovinin xatirəsinə həsr olunmuş süjet, müxtəlif illərin fotoşəkilləri, telexronika və s. göstərilirdi.

Budur, böyük bayram masası arxasında Yuri Vladimiroviç Andropov, sağ tərəfində Əliyev, solda Qromıko və Qorbaçov əyləşmişlər... Görünür, indicə hansısa zarafatyana bir atmaca səslənmişdir: Heydər Əliyev və Yuri Vladimiroviç ürəkdən uğunur, hətta sərt xasiyyətli, Qərbdə cənab «Yox» ləqəbi ilə tanınan SSRİ-nin xarici işlər naziri Qromıko da gülümsünür. Siyasi Büronun «adi» üzvü, hələ Sov. İKP-də ikinci şəxs olmayan (Brejnevin ölümündən sonra Mixail Sergeyeviç yanıqlı qalsa da, ölkənin «ikinci» vəzifəsi Konstantin Ustinoviç Çernenkoya həvalə edilmişdi) Qorbaçovun da sifətində zərif bir təbəssüm var.

2004-cü ilin aprel günlərində Çexiya qəzetləri ağızdolusu Böyük Avropadan yazırdılar: «Çexiya və üstəlik 9 ölkə mayın 1-də Avropa Birliyinə daxil olmuşdu. «Dnes» (əvvəllər «Mlada fronta» adlanan) qəzeti oxuculara bildirirdi ki, biz indi 455 milyonluq, ərazimiz 3,9 milyon kvadrat kilometrdir, 25 dövlətik...»

Gecə, düz saat 12-də Karlovı Varı üzərində salyut gurladı, qaranlıq səma al-əlvan atəşfəşanlıqdan nura boyandı. Çexiya bayram edir. Litva, Latviya, Estoniya, Sloveniya şənlənir... Avropa bu ölkələr arasındakı sərhədləri götürür. Daha doğrusu, onları Şərqə doğru çəkir.

Dünyanın yeni siyasi xəritəsində ötən əsrin 80-ci illərində dünyada məhsul istehsalının beşdə bir hissəsinə sahib olan Sosialist Birliyi ölkələri, Varşava müqaviləsi dövlətləri və Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası artıq yoxdur. Avropa Birliyinin 25 ölkəsinin cəmləşdiyi bu xəritədə vaxtilə Sovet İttifaqının tərkibində olan və aralarında Azərbaycanın da yer aldığı yeni dövlətlər var.

İki min il əvvəl müdriklərdən biri belə söyləyib ki, Allah kimsəyə keçid dövründə yaşamağı nəsib etməsin. Sadə insanın bu həyəcanı, bu narahatlığı bütün zamanlar üçün eyni dərəcədə başa düşüləndir. O, həmişə çalışır ki, öz komasının, ya da daxmasının bir küncünə sığınıb tufanın sovuşmasını gözləsin. Bu da başa düşüləndi.

Az-çox dünyagörüşü və təcrübəsi olan adam təbiətdəki bəzi əlamətləri müşahidə etməklə baş verəcək tufanı əvvəlcədən müəyyən edir. Deyək ki, leysan yağışdan əvvəl çox vaxt tozanaq qopur. Eynən böyük siyasətdə də belə olur - hərçənd ki, siyasətdə yaxınlaşan fəlakəti qabaqcadan hiss etmək bacarığı çox az adama nəsib olur...

Andropov, Qromıko, Əliyev və Qorbaçovun bir qədər əvvəl haqqında danışdığımız televiziya çəkilişi 1982-ci ilin noyabrından əvvəl və 1983-cü ilin axırından, yəni Yuri Vladimiroviçin yatağa düşdüyü vaxtdan sonra aparıla bilməzdi. Qəribədir ki, bu kadrları məhz 2004-cü ilin aprel günlərində, yəni qarşınızdakı kitabı yazmaq fikrinə düşdüyümüz zaman ikimizdən biri görmüşdü. Çox vaxt deyirlər ki, tarixin gələcəklə bağlı dəqiq düsturu, «hazır hökmü» yoxdur. Amma buna baxmayaraq, hadisələrin bu və ya digər inkişaf yönümünü, hətta ssenarisini müəyyənləşdirmək olar. Sovet İttifaqının taleyi necə ola bilərdi, əgər... Variantlar çoxdur. Ümumi qənaət isə ondan ibarətdir ki, Sovet İttifaqı süquta məhkum deyildi.

(davamı gələn sayımızda)

Mərkəz.- 2010.- 12 oktyabr.- S. 10.