HEYDƏR ƏLİYEV

ABŞ-ın SSRİ-dəki keçmiş səfiri Cek Metlokun 2005-ci il iyulun 5-də «İşgüzar çərşənbə axşamı» həftəlik jurnalına verdiyi müsahibəyə nəzər salaq: «Fakt faktlığında qalır: kommunist rejiminin zəifləməsi və dağılması Qərbin təzyiqi nəticəsində yox, Qorbaçovun islahatları sayəsində baş verdi. Əgər bu islahatlar uğurlu olsaydı, SSRİ xilas ola bilərdi. SSRİ-nin dağılması heç də soyuq müharibənin və yaxud Qərbin hansısa səylərinin qaçılmaz nəticəsi deyildi».

Əlbəttə, cənab Metlokun cidd-cəhdlə inkar etdiyi «Qərbin təzyiqi» də öz rolunu oynamışdı.

Ağıllı-başlı islahatlar aparmaqla, cəmiyyətin inkişaf təmayüllərini diqqətlə nəzərə almaqla ölkə yeniləşə-yeniləşə inkişaf edə bilərdi. Lakin hakimiyyəti həyatda əsas qayələrini dəniz daşları tək mamır basmış, az qala yüz il boyu dəyişdirilmədən saxlanan köhnə düsturlara kor-koranə əməl edən ehkamçılar idarə edirdilər. Baş katib vəzifəsinə keçən Qorbaçov cəmiyyətə, ölkəyə yeniləşmə və sürətli inkişaf vəd edirdi. Hərçənd ki, çox tezliklə özünün böyük dövlətinin miqyasları ona darısqal görünməyə başladı. O, özünün yeni düşüncə konsepsiyasını böyük tərkibdə nəinki Sovet İttifaqına, Sosializm Birliyi ölkələrinə, hətta bütün dünyaya sırımaq istədi. Halbuki, doğma ölkəsinin daxilində vəziyyət günü-gündən pisləşirdi. Lider hansı işdən yapışırdısa, naqqallığına salıb hər şeyi bada verir, yarıda bilmir, ona etiraz etməyə cürət göstərənləri isə rədd edirdi.

«Mən «Perestroyka» (yenidənqurma) ifadəsini eşidən kimi o saat dedim: bu «katastroyka»dır (yəni oyunbazlıq, dağıdıcılıq), - deyə filosof, yazıçı Aleksandr Aleksandroviç Zinovyev jurnalist Viktor Kojemyak ilə müsahibəsində o dövrü belə xatırlayır: -1988-ci ildə mənim «Qorbaçovizm» adlı kitabım nəşr olunmuşdu». Burada onu da əlavə edək ki, bu kitab Almaniyada nəşr olunmuşdu. Partiya bu böyük alimi sonra məhz bu ölkəyə sürgün etmişdi. Yalnız neçə il keçəndən sonra o vətənə qayıda bildi. «…Qərbdə çıxışlarımdan birində mənə Sovet sisteminin ən zəif yeri barədə sual verdilər. Mən cavab verdim ki, Sovet sisteminin ən zəif yeri əslində ən möhkəm hesab olunan partiya aparatıdır. Zalda gülüşmə qopdu. Mən əlavə etdim ki, bəli, partiya aparatı, Siyasi Büro və Baş katib. Onlar istəsələr, yarım ilə ölkəni dağıda bilərlər. Elə də oldu» («Pravda» qəzeti. 18 avqust 2005).

Uzaqgörən siyasətçilər - heç şübhəsiz, böyük idarəçilik təcrübəsinə, siyasi fəhmə malik, insan qəlbinin istəklərini duyan, anlayan Heydər Əliyev də belələrindən idi - görürdülər ki, bəli, «proses getdi» (Qorbaçovun formulu) və bu «proses» İttifaq dövlətinin dağılmasına aparır. Artıq Rusiyanın özündən qoparmalı olacaq balaca «vaqon»lar haqda söz-söhbət gəzirdi. Söhbət rusların, rusiyalıların vahid dövlət tərkibində 100, 200, 300 il birgə yaşadığı xalqlardan, müttəfiq respublikalardan gedirdi. Hər hansı başqa bir dövlət tərkibində ölkənin dağıdılmasına çağıran siyasətbazların aqibətini məhkəmə həll edərdi. Sovet İttifaqında isə başı dumanlandırılmış kütlə onları sevinclə qarşılayaraq əlləri üstə gəzdirirdi.

Respublikalarda separatçı təmayüllər baş qaldırırdı. Onları bir tərəfdən hakimiyyətə və varlanmağa can atan yerli elitalar qızışdırır, digər tərəfdən isə, açığını deyək ki, sıxışdırılmış milli mənafelər növbəti yanlış addımlara təhrik edirdi. Öz bayrağı, himni, konstitusiyası olan respublikalar, əslində, çox az müstəqilliyə malik idilər. Kadrları «qırmızı» paytaxt təyin edirdi. Bu paytaxt yalnız öz istədiklərini mükafatlandırır, ucaldır və endirir, cəzalandırır və əfv edirdi. Və birdən o da məlum oldu ki, bəzi məsələləri onsuz da həll etmək mümkündür. Bəs, görəsən nəyi? Moskva yüyəni hara qədər boş buraxır? Yenidən onu öz əlinə almazmı?

Hakimiyyət uğrunda mübarizəyə ən müxtəlif qüvvələr qoşulurdu: xarici xeyriyyəçilərdən qidalananlar da, populistlər də, tələm-tələsik maskalanmış haram kapital da. Hər bir müttəfiq respublikanın - Moldovanın, Gürcüstanın, Ukraynanın, o cümlədən də, Azərbaycanın özünəməxsus xüsusiyyətləri vardı. Əlbəttə, bununla yanaşı, bir çox başqa amillər də - tarixi, sosial, xarici siyasət də bu prosesdə rol oynayırdı. Məsələn, Moldovada rumıniyapərəst dairələrin fəallığı aşkar görünürdü. Litvada hər şeyi antirus «Sayudis» idarə edirdi. Ukraynada keçmiş əmək qvardiyasını - aldadılmış şaxtaçıları siyasət meydanına atmışdılar ki, qoy tarana gedib sovet hakimiyyətini yıxsınlar.

Azərbaycanda Moskvanın əmrinə əsasən, çoxdan burada olmayan, başqa cür desək, hələ ölkəyə qayıtmamış Heydər Əliyevlə haqq-hesab çürüdürdülər. Respublikada dərəbəylik hökm sürürdü.

Tarixdə şəxsiyyət, insan və hakimiyyət kimi anlayışlar adamları zaman-zaman düşündürüb. Bəzən bu, hökmdarlara, rəhbərlərə onların vaxtı-vədəsi gələnədək «rəiyyət»dən gizlədilən şəxsi həyatlarının xırdalıqlarına göstərilən maraq sırf «obıvatel» marağından fərqlənmir. Əksər hallarda isə bu xüsusiyyət adamlarda həqiqəti anlamaq istəyindən irəli gəlir. Nədən hansısa öndərlərə «gərdişi-dövran» tabe olur və onlar sınaqlara sinə gərərək, öz xalqlarını, ölkələrini Böyük Pyotr, Franklin Ruzvelt, Atatürk, Stalin, Çörçill, Qandi, de Qoll kimi ucaldırlar?... Nədən digərlərini eyni olaylar, gur axın aciz bir talaşanı apardığı kimi öz ardınca sürükləyir? Və bu təqdirdə taclar başlardan qoparılıb tolazlanır: Rusiya imperatoru İI Nikolayın, Avstriya kralı Frans-Iosifin, alman kralı Vilhelmin, SSRİ-nin birinci və sonuncu prezidenti Mixail Qorbaçovun tacı kimi...

Heydər Əliyev 14 il Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə başçılıq edib - sovet dövründə bu, respublikanın rəhbəri demək idi; 5 il sovet hökumətində ikinci şəxs və Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü olub; 10 ildən artıq başında durduğu müstəqil Azərbaycanın postsovet dönəmində yaradılması və təşəkkül tapması da onun adıyla bağlıdır.

Heydər Əliyevin böyük siyasətə qayıdışı bir çox cəhətdən general de Qollun «başını itirmiş» Fransada hakimiyyətə qayıdışını xatırladır. Onların fəaliyyət göstərdikləri siyasi mühit və şəraitin bütün fərqlərinə baxmayaraq, bu iki tarixi şəxsiyyətin müqayisəsi ən başlıca cəhəti aşkara çıxarır; onlar üçün həlledici meyar öz ölkələrinin mənafeyi olmuşdur. Yeri gəlmişkən, məhz Əliyevin sərəncamı ilə 1999-cu ilin martında de Qollun 44-cü ildə qonaq kimi qaldığı binanın üzərinə xatirə lövhəsi vurulub. Bakılılar Neftçilər prospektində yerləşən həmin möhtəşəm binanı yaxşı tanıyırlar; onun yanında XII əsrin memarlıq abidəsi - məşhur Qız qalası ucalır. Beləliklə də, uzaq və yaxın keçmiş bir-birinə qovuşur.

İstedad və iradə Əliyev şəxsiyyətinin ali keyfiyyətləridir. İlk növbədə, özünə qarşı ən yüksək tələbkarlıq və mütəşəkkillik. Bir adamı dinləmək və eşitməklə «xalq», «millət» adlanan böyük anlayışın birləşdirdiyi bütün insanların istək və məqsədlərini anlamaq qabiliyyəti onda bir daha üzə çıxırdı. Onun simasında böyük siyasətçinin peyğəmbər uzaqgörənliyi və sərkərdə şücaəti cəmləşirdi. Dərin savad və fitrətdən gələn incə estetik duyumu olan, alicənab və ürəyində kin saxlamayan bu insan bilmədən səhv edənləri bağışlamağı bacarırdı, lakin naşılar, simasızlar, təmənna güdənlər onun mərhəmətinə ümid bəsləyə bilməzdilər.

Anadan olanda adını Heydər qoydular. Mənası - öndə gedən, başçı deməkdir. Biz onun necə boya-başa çatmasından, doğma Naxçıvanında, daha sonra bütün Azərbaycanda - qoca Xəzərdən qarlı-vüqarlı dağlaradək - Sovet İttifaqı adlanan ölkədə qarşısında açılan dünyanın ona necə görünməsindən, bənzərsiz siyasətçi və dövlət xadimi, milli lider, xalqın öndəri olmasından bəhs edəcəyik.

I FƏSIL

«Mən Naxçıvanda doğulmuşam...»

10 may 1923-cü il, Naxçıvan

Tərcümeyi-halında yazırdı: «Mən, Əliyev Heydər Əlirza oğlu, 1923-cü il mayın 10-da Naxçıvanda anadan olmuşam...» Hər dəfə bu sətirləri yazdıqda - Bakıda, Leninqradda, Moskvada Araz sahilindəki sakit və mehriban, doğma şəhər gözləri önündə canlanırdı. Əsrləri, minillikləri yola salmış bu şəhərin may ovqatı məscid üzərində açılan bahar asimanı kimi safdır, ülvidir və sanki dünyaya yeni gələn bir insanın valideynlərinə bəxş etdiyi ümid işığıdır.

Belə bahar günlərinin birində Əlirza və İzzət Əliyevlərin ailəsində 4-cü övlad dünyaya göz açdı. Körpəyə İzzət xanımın azərbaycanlıların Zəngəzurdan didərgin salındığı zaman həlak olmuş qardaşı Heydərin adını qoydular. O Heydərin yaşı həmişəlik 23 olaraq qaldı... İllər ötəndən sonra Əliyevlər ailəsində Əyyub Abbasovun «Zəngəzur» romanı əldən-ələ keçdi. Çünki bu iki qalın cilddə yazılanları oxuyan Şəfiqə, eynən bu hadisələri, analarının da ona danışdığını qardaşlarına söyləmişdi.

- Yanılmırsan, Şəfiqə, - deyə Həsən təsdiq elədi. - Bu kitabı yazan adam didərginlik ağrısını çox dəqiq göstərmişdir.

«Andronik Uzunyanın əsgərləri kəndə aşağı tərəfdən daxil oldular. Yamacın ətəyində bir neçə ev alışıb-yandı. comərd təkid eləyirdi ki, adamlar nəyi bacarırlarsa, götürüb dağlara çəkilsinlər.

Haray-həşir, arvadların hönkürtüsü, uşaqların ağlaşması kəndi başına almışdı. Sanki qayalar da Zəngəzur torpağında baş verən müsibətə laqeyd qala bilmirdi. Atlar, yüklənmiş ulaqlar, qorxudan böyürən öküzlər, inəklər - hər şey bir-birinə qarışmışdı. Kənddə qalan yalnız dərd-sərdən ağlı çaşmış və öz həyatını evdən ayrı təsəvvür etməyən qocalar idi».

Bu - ədəbiyyatdır. Həqiqətdə isə XX əsrin əvvəllərində Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında 326 kənd vardı. Azərbaycan tatarlarının (o vaxt imperiya məmurları azərbaycanlıları belə adlandırırdılar) qonşuları olan ermənilər, ruslar və kürdlər pambıq əkini ilə məşğul olur, qoyun sürülərini birgə otarır, hərə öz ibadətgahında - kilsəsində, məscidində ibadət edirdi. Bu bərəkətli torpaqda hər şey bol idi - meyvə bağlarında dadlı alma, armud, üzüm, ərik, şaftalı yetişirdi; çoxsaylı geniş otlaqlarda mal-qara, qoyun-quzu sürüləri otlayırdı. O dövrün xronikasında belə yazılmışdı: əsrin əvvəllərində Zəngəzurda 123 997 adama 83 min baş iri buynuzlu mal- qara, 83400 baş qoyun, 4000 baş keçi düşürdü... İpəkçilik inkişaf edir, mis hasilatı artırdı.

Bəli, nə qədər ki, insanları milli ayrı-seçkilik, milli münaqişələr, qarşılıqlı qəzəb, kin-küdurət biri-birindən ayırmamışdı, bu diyarda hər şey bol idi.

Yaşadığı müsibət İzzət xanımın qəlbində silinməz qanlı izlər qoymuşdu. O, öz dərdini uşaqlarından gizlətsə də, qızları (qızlar adətən həssas olur) neçə dəfə analarının xəlvətə çəkilib için-için ağladığını görmüşdülər.

Naxçıvanda gözəllik müsabiqələri keçirilsəydi, heç şübhəsiz, İzzət xanım birinci gözəl sayılardı. Lakin bu diyarda qəbul olunmuş əxlaq qaydaları belə bir sərbəstliyə yol verməzdi. İzzət xanım öz valideynləri Cəfərqulu və Sarabəyim kimi, valideynlərinin valideynləri kimi, müqəddəs «Qurani-Kərim»də yazılmış qaydalara uyğun yaşayırdı, hətta oğulları belə, onu heç vaxt başıaçıq görməmişdilər.

Bir dəfə Şəfiqə otaqda anasının saçlarını darayırmış. Qapı döyülür. O, - «Yəqin, Heydər qayıdıb», - deyir və tələm-tələsik sevimli kəlağayısını başına çəkir.

İstər Azərbaycanda, istərsə də Rusiya və Ukraynada olsun, böyük ailələrdə evin, ocağın əsas yükünü həmişə ana çəkir. Bakının neft mədənlərində fəhlə işləmiş və sonra Naxçıvana qayıtmış ataları dəmiryolunda işə düzəlmişdi. Heydər anadan olanda Əlirza Əliyevin köhnə dostu, paravoz maşinisti dəmir maşınından elə qulaqbatırıcı fit verir ki, Araz qırağında otlayan qoyun-quzu hürküşüb az qala çaya töküləcəkmiş...

Elin adət-ənənəsinə uyğun ən yaxın adamları plovlu, şərbətli süfrə başına dəvət etmişdilər.

Gur səsi həyət-bacanı başına alan körpənin Həsən, Hüseyn adlı iki qardaşı və Surə adlı bir bacısı vardı. Sonralar Allahın kəramətilə daha 4 övlad - Aqil, cəlal, Şəfiqə, Rəfiqə dünyaya gəldi. Ailədə 5 oğlan və 3 qız böyüməyə başladı.

Tarixin bir günü

10 may 1923-cü il... Artıq çox-çox uzaqlarda qalan bu gün, görəsən Sovet Respublikaları İttifaqında, Azərbaycanda və dünyada nə ilə yadda qalmışdır? Bakı, Naxçıvan qəzetlərini vərəqləyib, o vaxt nədən yazdıqlarını bilmək istədik.

Almaniyada fəhlə nümayişləri dalğalanır. Sovet həmkarlar ittifaqları Rur hövzəsinin tətil edən şaxtaçılarına 500 000 pud çörək göndərməklə onlara qardaş yardımlarını göstərirlər. İlk yardım eşalonlarını Bakı neftçiləri ilə Donbass şaxtaçılaı təşkil edir. Onlar yazırdılar: «Biz - SSRİ zəhmətkeşləri fəhlə sinfinə mənsub olan qardaşlarımızı ağır vəziyyətdə tək qoya bilmərik».

Amerikalılar rus ağqvardiyaçılarının ABŞ-a gəlməsinə etiraz edirlər. Moskvada «professor Timiryazevin xatirəsini ehtiramla yad edirlər». Bütün ittifaq boyu «hava donanmasının gücləndirilməsi üçün» pul yığırlar. Bakının özəl tikiş emalatxanalarının fəhlələri də 22 milyon 280 min rubl yığıb təhvil vermişlər (o zamanlar «limon» adlanan milyonluq kağız pullar işlədilirdi. Hesabdar Aleksey Markoviçin cibindən 16 milyard rubl kağız pul «çıxarılmış», Ziba Məmməd qızı adlı birinin evindən 45 milyardlıq ev əşyaları «çırpışdırılmışdır». Bax beləcə, milyarder və milyoner vətəndaşlar tarixə düşmüşlər). Bir daha hava donanması haqqında - 5 manat dəyərində 3 istiqrazından keçən Sibelman, Eydelşteyn və Oqanezov yoldaşlar sağ olsun; daha bir belə istiqrazı Əzizbəyov adına xəstəxananın partiya özəyi vermişdir. İlin sonunadək Sovet Azərbaycanı aviatorlara respublikada toplanan vəsait hesabına quraşdırılmış iki təyyarə təhvil vermişdir. Birini «Qırmızı Bakı», o birisini isə həlak olmuş Bakı komissarlarının xatirəsinə görə «26-lar» adlandırmışlar. «26-lar»dan biri də məlum olduğu kimi, Məşədi Əzizbəyov idi. Onu və yoldaşlarını ingilislər 1918-ci ilin sentyabrında Türkmənistan səhralarında güllələmişdilər. Komissarların adına verilmiş təyyarə göyə qalxanda Bakıda artıq onların abidəsi qoyulmuşdu. Layihənin müəllifləri istedadlı memarlar Yakulov və Şuko idi. Vladimir Alekseyeviç Şuko Moskvadakı məşhur «Lenin adına SSRİ Kitabxanası»nın layihəsinin də müəllifi idi. Həmin ərəfədə «Bakinski raboçi» qəzetində Yeseninin məşhur «26-lar haqqında ballada»sı artıq dərc olunmuşdu. Sergey Yesenin bu şeiri özünün yaxın dostu, gözəl rəssam G. Yakulova həsr etmişdı: «Dərin məhəbbətlə - gözəl rəssam G. Yakulova». Onları həyatda çox şey bağlayırdı. Yesenin gələcək həyat yoldaşı, cazibədar rəqqasə Aysedora Dunkan ilə Moskvada Georgi Yakulovun «Bolşaya Sadovoya, 10» ünvanındakı mənzilində tanış olmuşdu. Pəncərələrindən «Sadovıy koltso» aydınca seyr edilən bu mənzildə Leninə güllə atmış Fanni Kaplan da yaşamışdı; «Qudok» qəzetinin əməkdaşı, gecələr özünün məşhur «Ağqvardiya»sını yazmaqla məşğul olan Mixail Bulqakov da bu kommunal evdə məskunlaşmışdı.

Tarixin bir-birinə dolaşmış kələfini açdıqca açmaq olar. Ona görə də mətləbi uzatmadan sadəcə qeyd edək ki, Bakı həm Yesenin, həm də Yakulov üçün yeni bir yaradıcılıq kəşfi idi.

Qayıdaq 1923-cü il may ayının qəzet səhifələrinə.

…Bakı sovet-partiya məktəbinin yüz on müdavimi «proletariat və kəndli kütlələrinin içinə atılıb sinfi şüuru ələ almaq və minlərlə zəhmət adamını maarifləndirmək» üçün marksizmin əsaslarını öyrənirdi.

Partiyanın fabrik-zavod rayon komitəsi (yəni Azərbaycan Kommunist Partiyasının, çünki başqaları artıq yox idi) firqəyə qəbul olunan yoldaşların siyahısını dərc edərək adları çəkilənlərə qarşı hər hansı irad və etirazı olanlardan materialları raykoma göndərmələrini xahiş edirdi.

Azərbaycanın Xalq Maarif Komissarlığı ilə Rusiyanın Maarif Komissarlığı arasında 1922-ci ilin dekabrında imzalanmış müqavilənin səmərəliliyini zaman göstərdi. Moskvanın, Petroqradın (o zaman hələ şəhərin adı dəyişdirilib Leninqrad qoyulmamışdı) və Sovet Rusiyasının başqa şəhərlərinin məşhur ali məktəbləri ilə Azərbaycan ali təhsil müəssisələri arasında kitab, dərs ləvazimatı və kadr mübadiləsi aparılırdı. Azərbaycanın ilk ali təhsil müəssisələrinin - Politexnik İnstitutunun, universitetin kafedraları, əsasən, rus alimlərinin köməyi ilə formalaşdırılırdı. Məhz bu rus alimlərinin fəal yardımı nəticəsində, 1923-cü ildə Azərbaycanın «Öyrətmə və Araşdırma cəmiyyəti» yarandı. 6 ildən sonra bu təşkilatın bazasında Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutu təşkil olundu və bir müddət sonra bu institut Azərbaycan Elmlər Akademiyasına çevrildi.

Xalq Komissarları Sovetinin 1923-cü il 22 aprel tarixli Qərarına əsasən, Azərbaycan maarif və ədliyyə komissarı, daxili işlər komissarının müavini təlimat hazırlayıb imzalamışlar: «Azlit» nəzdində repertuar komitəsinin icazəsi olmadan heç bir əsər kütlə qarşısında ifa və ya nümayiş edilməyə buraxıla bilməz».

Afişalar bakılıları Hərbi Dənizçilər Teatrına (keçmiş «Pel-Myül») «Qusar məhəbbəti» tamaşasına; «Erməni artistlərinin Rostov kollektivi»nin «Silva»nı ifa etdiyi Dövlət Azad «Satir-Aqit» Teatrına, Peterburq Akademik (keçmiş «Mariinski») Teatrının artisti İ. V. Yerşovun konsertinə dəvət edirdilər.

Bundan başqa, qəzetlər Suraxanıda təzə bazarın təntənəli açılışına çağırır - «bazarda satış və yer üçün ödəniş alınmayacaq»; yenicə açılmış əla ailəvi «Teatral» restoranına dəvət edir; hərrac və «bufet, bilyardxana və bərbərxananın icarəyə verilməsi üçün müsabiqə» keçirildiyini bildirirdilər.

Ural dağ-mədən sindikatının Bakıdakı nümayəndəliyi bağlanmış, əvəzinə «fəaliyyət dairəsinə bütün Qafqaz, Zaqafqaziya, Türküstan, keçmiş «Bukeyev orda»sı bölgəsi və İran daxil olan» vilayət kontoru açılmışdır.

1923-cü ilin may ayından Zaqafqaziya Əmək Xalq Komissarlığı «zəruri ərzaq və tələbat mallarının yerli bazar qiymətləri üzrə dəyərini» dərc etməyə başlamışdır. Məlumat ayda 4 dəfə verilirdi: 1, 8, 15 və 22-si tarixlərində.

Hərdən Əlirza Əliyev depodan artıq əldən-ələ keçmiş bu qəzetləri evə gətirib ömür-gün yoldaşına üz tutub deyirmiş: «Gəl, ay arvad, baxaq görək, nə var, nə yox».

(davamı gələn sayımızda)

Mərkəz.- 2010.- 13 oktyabr.- S. 10-11.