«Quran və elm»

IV söhbət

Qəzalinin görüşü

Fəxrəddin Razi özünün "Məfatihul-ğeyb" adlı böyük əsərində elmin müxtəlif sahələrinə toxunaraq, Quran hikmətlərini izah etməyə çalışmış və bu yolda böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Fəxrəddin Razi, əsasən, bir kəlamçı kimi şöhrət qazanmasına baxmayaraq, təfsirində fəlsəfə, fiqh, iman, təsəvvüf, icazul-Quran və astronomik mövzulara da yer ayırmış və bu məsələlər barəsində geniş izahatlar vermişdir. O, astronomiya ilə bağlı məsələlərin izahında, əsasən, Aristotelin (e.ə.384-322) və Ptolemeyin (87-165) təsirinə məruz qalmışdır. Bu isə təəccüblü deyil, çünki o zamankı elm astronomik məsələlərdə, əsasən, Ptolemey astronomiyasının təsiri altında idi. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, müsəlman alimləri ilkin orta çağda Quranın elmi ayələrini yunan təfəkkürü işığında oxumuş və anlamışlar. Lakin bir şeyi də qeyd etmək lazımdır ki, Razi Aristotel və Ptolemeyin görüşlərini olduğu kimi qəbul etməmiş, əksinə, yeri gəldikcə, onları tənqid də etmişdir. Razi dünyamızın kürə şəklində, yuvarlaq olduğuna inanır və bu barədə belə deyir: "Dəlil ilə sübut olunmuşdur ki, dünya bir kürə şəklindədir. Göy isə onu əhatə etmişdir. Günəşə gəldikdə isə, o, özünəməxsus bir fələkdə, yəni göydədir. Onu da qeyd edək ki, Günəş dünyadan qat-qat böyükdür". Razi Naziat surəsindəki "Bundan sonra da yeri döşədi" (Naziat surəsi, ayə 30) ayəsinin izahında isə bu ayənin dünyanın düz olduğuna işarə edildiyini söyləyənlərə etiraz edərək bildirir ki: "Dünya düzdür", - deyənlər belə hesab edirlər ki, "Allah yeri uzadıb döşədi" (Rəd surəsi, ayə 3) ayəsi Yerin yuvarlaq olması fikri ilə ziddiyyət təşkil edir. Biz isə buna cavab olaraq deyirik ki, biz həmin fikirlə razı deyilik. Çünki Yer böyük bir cisimdir. Yuvarlaqlıq son dərəcə böyük olursa, ondan hər hansı bir parça düz bir səth kimi görünür". Razi dünyanın (Yer kürəsinin) yuvarlaq olduğunu qəbul etməklə yanaşı, onun fırlandığını da qəbul etməkdədir. Bu isə Yerin kainatın mərkəzində sabit vəziyyətdə durduğunu, başqa səma cisimlərinin onun ətrafında fırlandığını iddia edən Ptolemey nəzəriyyəsinin hakim olduğu bir dövrdə çox cəsarətli, hətta, demək olar ki, elmdə inqilabi bir fikir idi. Çox təəssüf ki, Fəxrəddin Razinin bu dahiyanə fikri nə islam aləmində, nə də Avropada intişar tapmışdır. Və burada qeyd etmək lazımdır ki, bu kimi fikirlərə görə kilsə yeretik damğası vuraraq tonqallarda öz dövrünün qabaqcıl adamlarını diri-diri yandırırdı...

Quranın əsl möcüzələrindən biri də budur ki, onun elmi ayələri hər bir dövrün elmi anlayışlarına görə izah oluna bilər. Məhz buna görə də, hər bir dövrün elm adamları Quranı öz yaşadıqları çağların elmi anlayışlarına müvafiq olaraq izah etmişlər. Bu, Quranın ucalığına heç bir xələl gətirməmiş, əksinə, hər dəfə onun zamanın fövqündə duran ilahi bir Kitab olduğunu və hər dövrün insanına müraciət edə biləcək bir qüvvəyə malik olduğunu sübut etmişdir. Göründüyü kimi, Quran zamanın fövqündə duran bir Kitabdır. Elə buna görə də, hər bir dövrün insanı öz anlayışına uyğun bir mənanı Quranda tapa bilmiş və öz dövrünün elmi anlayışına görə Quran ayələrini izah etmişdir. Fəxrəddin Razi də öz dövrünün elmi anlayışı qəbul edilən Ptolemeyin astronomik nəzəriyyəsindən təsirlənmiş və əlaqədar Quran ayələrini bu nəzəriyyəyə görə təfsir etmişdir.

V söhbət

İbn Rüşdün görüşü

İbn Rüşd (1126-1198) görkəmli bir filosof olaraq Qurandakı elmi ayələrlə bağlı orijinal fikirlər irəli sürmüşdür. O göstərir ki, Allah-təala insanları Quranın müxtəlif ayələrindən ibrət almağa, ibrət götürməyə çağırır. İbrət almaq isə bilinən bir şeydən bilinməyən bir şeyi çıxarmaq, məlum olan bir şeydən məlum olmayan bir şeyi ortaya qoymağa deyilir.

Göründüyü kimi, din insanları düşünmənin bu növünə dəvət etməkdədir. İbn Rüşdə görə, fiqhdə qiyas (analogiya, oxşarlıq) caiz olduğu kimi, fəlsəfədə də caiz görülməlidir, yəni burada da analogiya, oxşarlıq əsasında hökm vermək olar. İbn Rüşd Quran ayələrini fəlsəfi baxımdan izah etməyə səy göstərən islam filosoflarından biridir. Bu sahədə onun müstəsna xidmətləri olmuşdur.

Orta əsrlərdə Quranın elmi izahı məsələsində Əbülfəzl Mursinin (?-1257) də böyük xidməti olmuşdur. O belə hesab edir ki, Quran keçmiş və gələcək elmləri özündə toplayan bir Kitabdır. Qərb tarixçiləri islam aləmindəki elmlərdən bəhs edərkən XII əsrə çatdıqda susmağa başlayır, XIV əsrdə isə tamamilə susurlar. Görəsən, müsəlmanlar yunanlardan aldıqları elm məşəlini beş əsr ərzində parlaq və uca tutduqları halda, bu məşəl sonradan nə üçün sönür? Bu sualın cavabı xeyli müşküldür. Deyilənlər də nəzəri fikirdən o yana keçmir. Quran və təcrübi elmlər münasibətinə dair aparılan çalışmalar uzun müddət sürən bir boşluqdan sonra XIX əsrin sonları - XX əsrin əvvəllərində islam aləmində baş verən bir sıra sosial və mədəni hadisələrin təsiri ilə yenidən canlanmağa başlamış və getdikcə güclənən bir məktəb halını almışdır. XIV əsrdən XIX əsrə qədər olan susqunluqdan söhbət gedərkən bəzi alimlər tərəfindən bu sahədəki geriliyin əsas məsuliyyətinin islam dininin üzərinə düşdüyü güman edilmiş və xristianlıqda olduğu kimi, islamın da elm və tərəqqiyə mane olduğu barədə görüşlər ortaya atılmışdır.

Əvvəllər bu fikirlər Qərbdə Avropa mütəfəkkirləri tərəfindən irəli sürülmüş və müdafiə edilmişsə, daha sonralar islam aləmində Qərb təsirinə məruz qalan mütəfəkkirlər tərəfindən də irəli sürülməyə və müdafiə edilməyə başlanmışdır. Avropada bu fikri müdafiə edən tanınmış alimlərdən biri Ernest Renan (1823-1892) idi. O, 1883-cü ildə Sorbonnada keçirdiyi "İslam və elm" adlı konfransda islam və elmin bir-biri ilə uyğun gəlmədiyini bildirmiş və o dövrdəki islam ölkələrinin geriliyinin səbəbini islam dinində görmüşdür. Ernest Renanın islam dini əleyhinə söylədiyi bu fikrə qarşı ciddi etirazını bildirən ilk müsəlman mütəfəkkirlərindən biri cəmaləddin Əfqani (1838-1897) olmuşdur. O, bir tərəfdən Renana cavab vermiş, digər tərəfdən Quran-əşya, Quran-elm münasibətlərinə dair bilgilər vermiş, bəzi mövzular üzərində önəmlə durmuşdur. Onun fikrincə, Quranda tam olaraq açıqlanmamış çox şeylər mövcuddur. Lakin insanların beyni hələ onları qavramaq qabiliyyətində deyildir. Beyinlər onları qavramaq iqtidarında olduqda, həmin anlaşılmaz şeylərin, anlaşılmaz fikirlərin üzərindən pərdəni götürməyə çalışacaqlar. Şeyxülislam Mustafa Səbri (?-1954) də bu hücumların qarşısını almağa çalışaraq göstərir ki, müsəlmanların tərəqqidən geri qalmalarının səbəbi islam dini deyil, müsəlmanların özləridir. Onlar öz dinlərinə layiq deyillər.

Musa Kazım (?-1919) isə "İslam və tərəqqi" adlı məqaləsində islamın tərəqqiyə mane olmadığını, əksinə, elm, təfəkkür, tərəqqi dini olduğunu qeyd edir. Görkəmli islam alimləri Muhamməd Əbduh (?-1905), Rəşid Rza (?-1935), Muhamməd İqbal və başqaları islama qarşı irəli sürülən bu ittihamlara cavab vermiş və münasibətlərini bildirmişlər.

Mərkəz.- 2010.- 14 oktyabr.- S. 16.