«Quran və elm»

V söhbət

İbn Rüşdün görüşü

Keçmişi çox qədimlərə gedib çıxan təfsir sahəsində XX əsrdə müstəqil bir sahəyə çevrilən "Elmi təfsir məktəbi" yaranmışdır. Bunun əsas səbəbi isə XX əsrin böyük elmi kəşflər və tapıntılar əsri olmasıdır.

Bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, din ayrı, elm ayrıdır. Bu sahələr bir-birindən fərqlidir. Quranda elmi terminologiya yoxdur. Halbuki, bugünkü elmin öz terminologiyası var. Elmi terminologiyasız təsəvvür etmək mümkün deyildir. Pozitiv (təcrübi) elmlərin əldə etdiyi nəticələr həmişə qəti və sürəkli deyildir, onlar zaman-zaman dəyişə bilər. Quranın hökmləri isə konkret və qətidir. Xristian Avropasının renessansla birlikdə başlayan elm-din qarşıdurması, çarpışması, daha sonralar islam aləminə də sirayət etmiş və bəzi dövrlərdə islam-elm çarpışması fərziyyəsini doğurmuşdur. İslam alimləri bu qəbildən olan mülahizələrə, yəni islamın tərəqqiyə mane olması fikrinə qarşı cavablar hazırlamışlar.

İslama qarşı edilən bu həmlələr islam alimlərini Qur'anın elmi ayələrini, Quranın kainatla bağlı fikirlərini yenidən diqqətlə təhlil etməyə sövq etmişdir. İslam aləmində meydana gələn islam-elm çarpışmasının əsas qaynağı müsəlmanların öz ölkələrindən Avropa dövlətlərinə gedib, oradakı bu çarpışmanı öz ölkələrinə gətirmələri və öz ölkələrinin geriliyini də dində axtarmaları olmuşdur.

VI söhbət

Yaradılış

Quranın özündən əvvəlki səmavi kitablardan bir fərqi də qapısını daim elmə açıq qoyması, edilmiş və edilməkdə olan elmi kəşflərə rəhbər olmasıdır. Allah hər dövrün insanının istedadına, qabiliyyətinə uyğun bir kitab və peyğəmbər göndərmişdir. Lakin burada bir həqiqət var ki, səmavi kitabların heç biri elmi pisləmir, əksinə, onu təşviq edir.

Əsrimizin ən böyük xəstəliyi qəbul edilən materializm və "Allahsızlıq" qarşısında ən böyük qüvvənin islam və Quran olduğu mübahisəsizdir.

Kainatın yaradılışı. Müasir astrofizika alimləri təbiət qanunlarından və bu qanunların nəticələrindən əldə etdikləri bir sıra yeni bilgilərə əsasən, kainatın yaradılışı haqqında müəyyən fikirlər söyləmişlər. Bunlardan Qurana ən çox uyğun gələni Q.Qamovun (1904-1968) fərziyyəsidir.

Q.Qamovun bu fərziyyəsinə görə, öncə məkanda qazlardan təşəkkül tapmış çox böyük buludlar vardı. Qaz buludları sabit durmayıb hərəkət etdiklərindən, döndüklərindən cazibə qüvvəsinin təsiri ilə parçalanmışlar. Parçalanan bölümlər də yenə cazibə qüvvəsinin təsirilə get-gedə sıxlaşaraq kürəyəbənzər şəklə düşmüşlər. Sıxılma, kəsiflik nəticəsində içəridəki hərarət də artmış, bu səbəbdən mərkəzdə olan hidrogen heliuma dönmüş və işıq, isti verməyə başlamışdır. Məhz bu bölünən, parçalanan qaz kürələri, qalaktikaları, ulduzlar və Günəş sistemini meydana gətirmişdir. Lakin bu ilk kainat maddəsinin necə meydana gəldiyi bilinməməkdədir ki, bilinməməkdədir. Bu mövzuda olan Quran ayəsinə nəzər salaq:

"Kafirlər, göylərlə yer bitişik bir vəziyyətdə olduqları halda bizim onları ayırdığımızı və hər bir canlını sudan yaratdığımızı görüb düşünməzlərmi?" (Ənbiya surəsi, 30).

Bu ayədə işlədilən iki ərəb sözünə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bunlardan biri "bitişik olan şey" mənasına gələn "rətq" sözü, digəri isə "bitişik olan şeyi ayırmaq" mənasına gələn "fətq" sözüdür ki, bu da "rətq" sözünün tam əksidir. Göründüyü kimi, ayənin mənası, məzmunu ilə modern elmin kainatın yaradılması arasındakı görüşü arasında heç bir ziddiyyət yoxdur. Müasir elm də belə hesab edir ki, mövcudat (varlıq) qazlardan mütəşəkkil bir qüvvə idi. Daha sonra qalaktikalara ayrıldı. Günəş sistemi də bu bölünmələr nəticəsində meydana çıxdı.

Müasir təfsir alimlərindən Bərəkətzadə İsmail bəy (1851-1918) də özünün "Nəcaibu-Quraniyyə" əsərində göstərir ki, "Göylər və Yer bəzilərinin "sədim" dedikləri tüstüyə bənzər bir dumandan yaradılmışdır. O, əslində tək bir maddə ikən yarılmış, onun yarılması nəticəsində kürə şəklində cismlər meydana gəlmiş, onlardan da digər kürələr ayrılmışdır".

Müasir dövrün böyük təfsir alimləri Seyyid Qütb (1906-1966) və Əlmalılı Həmdi Yazır (1877-1942) da eyni fikirdədirlər. Həmdi Yazır "rətq" və "fətq" sözləri üzərində duraraq ayəni belə izah edir ki, "göylər və Yer hər ikisi bitişik bir şey idi. Allah onların aralarını ayırdı. Bu məna ilk maddə nəzəriyyəsinə uyğun gəldiyi kimi, Yerin Günəşdən ayrıldığı haqdakı son nəzəriyyəni də ehtiva edir".

Bütün deyilənlərdən sonra bu nəticəyə gəlirik ki, 1400 il bundan əvvəl nazil olmuş Quran çox əsrlər sonra modern elmlərin izah etməyə çalışdığı bu həqiqəti hələ o zaman özünəməxsus şəkildə insanlara bildirmişdir.

Quranın bu dedikləri göylərin və Yerin yaradılışı ilə əlaqədar müasir nəzəriyyəyə tamamilə uyğun gəlir. Bu nəzəriyyəyə görə, göylər, Yer və digər bütün səmavi cismlər sədim deyilən toz və dumandan meydana gəlmişdir. Bu isə təxminən 4,5 və ya 5 milyard il bundan əvvəl baş vermişdir. Həmin müddətdə isə kainatda insan izinə rast gəlmək mümkün deyildir. Quranda göylərin və Yer üzünün 6 gündə yaradıldığı qeyd olunur. Bu barədə Əraf surəsinin 54-cü ayəsində belə deyilir: "Rəbbiniz o Allahdır ki, göyləri və yeri altı gündə yaratdı". Bu ayədə işlədilən "əyyam" sözü "yovm" ("gün") sözünün cəm formasıdır.

Böyük islam alimləri Rağib İsfahani (?-1010) və Qazi Beyzavi (?-1286) buradakı "yovm"un gün (24 saatlıq bir zaman) mənasında deyil, "mütləq zaman, vaxt" mənasında, başqa müfəssirlər isə altı dövr, altı mərhələ, altı zaman mənasında işləndiyini qeyd edirlər.

Məşhur türk müfəssiri Həmdi Yazır bu mərhələləri aşağıdakı kimi təsnif edir: 1) maddənin toz və duman halında olduğu dövr; 2) cismlərin təşəkkül dövrü; 3) Yerin səmadan ayrıldığı dövr; 4) Yer qabığının təşəkkül dövrü; 5) həyatın başlanğıcı ilə bitkilərin, heyvanların və insanın yaradılışına qədər təkamül dövrü. Qazi Əhməd Muxtar Paşa (1839-1919) qeyd edir ki, Yer üzü yaradılmamışdan əvvəl bugünkü mənada bir gecə və bir gündüzdən ibarət gün məfhumu yox idi. Qur'anda "yovm" sözünün "uzun bir zaman" mənasında işlədildiyi bəllidir. Belə ki, Quranın Səcdə surəsində Allah dərgahında Yerlə müqayisədə min ilə bərabər, Fussilət surəsində isə əlli min ilə bərabər olan bir gündən söhbət gedir.

Müasir elmlərin qəbul etdiyi Günəş, Yer və digər planetlərin hərəkəti ilk dəfə qədim yunanlar tərəfindən irəli sürülsə də, Pifaqorun (e.ə. 580-500) görüşü kimi elm aləminə daxil olsa da, onun elm aləminə hakim olması XVI əsrə aiddir və Nikolay Kopernikin (1473-1543) adı ilə bağlıdır. Kopernikdən əvvəl Ptolemeyin nəzəriyyəsi hakim idi. Bu nəzəriyyəyə görə, Yer kürəsi kainatın ortasında sabit və hərəkətsiz durur, digər səma cismləri isə onun ətrafında fırlanır.

Abbasilər dövründə Ptolemeyin bu nəzəriyyəsi yunan dilindən ərəb dilinə tərcümə edilmiş əsərlər vasitəsilə müsəlman dünyasına keçmiş, islam aləmində böyük nüfuz qazanmış, sonralar isə Siciliya və Əndəlis vasitəsilə Avropaya keçərək orada da uzun müddət öz təsirini göstərmişdir. XVI əsrə qədər Aristotel və Ptolemeyin fikirləri islam dünyasında "elmi bir görüş" olaraq qəbul edilmiş, müsəlman alimləri sosial təzyiqin təsirinə məruz qalaraq Quran ayələrini bu görüşə uyğun olaraq təfsir etmişlər ki, bunun da ən məşhur nümayəndəsi böyük müfəssir Fəxrəddin Razidir. Bununla yanaşı, təxminən həmin dövrlərdə İmam Qəzali "Ayın tutulmasının səbəbi Yerin Ayla Günəş arasına girməsidir" ("Təhafütul-fəlasifə", s.80) deməklə, dolayı yolla olsa da, Yer kürəsinin hərəkət etməsi fikrini söyləmişdir. Quran ayələrinin bugünkü anlayışla təfsir edilməsi isə Kopernik sisteminin elmi bir nəzəriyyə olaraq islam aləmində qəbul edilməsindən sonra başlanmışdır.

Mərkəz.- 2010.- 15 oktyabr.- S. 16.