HEYDƏR ƏLİYEV

Türkmənçay sazişinə əsasən, Rusiya və İran arasında sərhəd bundan sonra Arazboyu keçəcəkdi. Şah Rusiyaya iki vilayəti peşkəş edib, böyük məbləğdə təzminata razılıq verməklə, rus səfiri ilə əbədi dostluq barədə əhdü-peyman bağladı.

Naxçıvanda indiyədək general-qubernatorun evi qalır (burada gözəl xalça muzeyi yerləşir); 1827-ci ilin iyul ayında böyük rus şairi və diplomatı həmin binada qərar tutmuşdu. Buradan zəngin vadiyə gözəl mənzərə açılır: «...mən tez-tez başımı kağız-kuğuzdan ayırıb durbini böyük vuruşma gedən meydana tuşlayırdım. Hər tərəfdə oraya-buraya şığıyıb Muravyovun və onun iki yüz kazakının yolunu kəsmək niyyətilə Arazı keçən düşmən suvarilərini görürdüm. O, bəladan əla yaxa qurtardı, heç bir ciddi toqquşma baş vermədi və düzdür, istədiyini görüb aşkarlaya bilməsə də, sağ-salamat qayıtdı».

Bir ildən azca artıq keçəndən sonra qəzəblənmiş kütlə Tehranda Rusiya imperator missiyasını darmadağın etdi. 37 nəfər, onların içində Aleksandr Qriboyedov da həlak oldu. Onu uyuyacağı son mənzilə - dul qalan, gənc hamilə ömür-gün yoldaşı Nina Çavçavadzenin gözlədiyi Tiflisə, az əvvəl mühüm dövlət tapşırığı ilə cənuba doğru çaparaq keçdiyi yolla apardılar. Naxçıvanda general-qubernatorun evi arxada qaldı. İyulun 11-də (köhnə təqvimlə) Gergeri qalasının yaxınlığında cırıldaya - cırıldaya gedən bir araba A.S.Puşkinin qarşısına çıxdı. Yəqin ki, onun «Ərzurum səfəri»ndən aşağıdakı sətirlər sizin yadınızdadır:

«Mən çayı keçdim. Arabaya qoşulmuş iki öküz dikdirli yolla qalxırdı. Bir neçə gürcü arabanı müşayiət edirdi.

- Haradan gəlirsiz? - soruşdum.

- Tehrandan.

- Nə aparırsınız?

- Qriboyedovu.

Bu, qətlə yetirilmiş Qriboyedovun Tiflisə göndərilən naşı idi».

Araz üzərindən səs-küylə daha bir əsr də ötdü. Uzaq və məchul üfüqlərə durbinlə baxan, bu diyar haqqında məlumatın kasadlığından gileylənən rus şairinin qaldığı general-qubernator evinin üzərində al bayraq qaldırıldı. Şəhər teatrının səhnəsində onun qəhrəmanları - Famusov, Molçalin, Skalozub insanlara üz tutub, azərbaycanca və rusca dillənib anlaşdılar.

Tamaşaya afişaları dostlarının xahişilə pedtexnikum tələbəsi Heydər Əliyev çəkdi. Çatsko rolunda isə səhnəyə özü çıxdı.

Mənə bir ağızdan dəli dediniz,

Bəli, haqlısınız, şəksiz- şübhəsiz,

Sizinlə bircə gün qalan bir kəsin,

Sizlə birgə nəfəs alan bir kəsin

Xarab olmamışsa başı, o əlbət

Od-alov içindən çıxar salamat.

Uzaq! Moskvadan! Dönmərəm bura

Arxama baxmadan düşüb yollara,

Taparam bu kiçik könlümə bir yer.

…Heydər onunla eyni soyadlı, hərbi geyimli, ortaboylu adamı, döşünü ordenlər bəzəyən Əziz Əliyevi üzdən tanısa da, taleyin onları necə rastlaşdıracağını təsəvvürünə gətirə bilərdimi? 1942-ci ilin sonunadək İrandakı sovet missiyasını, demək olar ki, yığışdırdılar; yalnız dəmiryolçular gecə-gündüz fasiləsiz çalışırdılar.

1943-cü il mayın 10-da atası Heydəri 20 yaşının tamam olması münasibətilə təbrik etmək üçün iş-gücündən ayrılıb evə baş çəkdi, bir həftə keçər-keçməz yatağa düşdü, daha taqəti qalmamışdı... Mayın 20-də Əlirza Əliyevi son mənzilinə yola saldılar. Əliyevlər ocağı ilk itkinin ağrısını yaşadı. Mahiyyətinə varanda, demək olar ki, bu, cəbhə itkisi idi.

…Moskva Cənubi Azərbaycanla yenidən 1944-cü ilin yazında məşğul oldu. Martın 6-da sovet hökuməti «Cənubi Azərbaycan əhalisinə mədəni və iqtisadi yardımın gücləndirilməsi üzrə tədbirlər haqqında» məsələyə baxdı. Böyük Vətən Müharibəsinin müqəddəratı artıq aydın idi, hərçənd qələbəyə qovuşmaqçün min kilometrlərlə odlu-alovlu yollar keçiləcək, milyonlarla qara kağız alınacaqdı. Onlardan birini də Bağırovlar ailəsi aldı: «Sizin oğlunuz, baş leytenant cahangir Cəfər oğlu Bağırov hərbi andına sadiq qalaraq…». Qırıcı-təyyarəçi cahangir Bağırov 8 iyun 1943-cü ildə Rusiya səmasında gedən şiddətli döyüşdə həlak oldu. Pulemyotunun gülləsi qurtarıb səsini kəsəndə, o, tarana getdi. Ölümündən sonra onu Lenin ordeni ilə təltif etdilər.

Hələ Krımın, 250 sutka faşist hücumlarını dəf etmiş Sevastopolun, Dneprin sağ sahilindəki Ukrayna torpaqlarının, Belorusiyanın, Baltikyanı ərazilərin, Avropanın azad olunması, dağıdılmış şəhər və kəndlərin bərpası qarşıda idi. İşlərin belə bir ağlasığmaz qatmaqarışıqlığında, hərbi və mülki qayğıların burulğanında Stalin Güney Azərbaycanı da unutmamışdı. Bəlkə Stalinin bu problematikaya maraq göstərməsinə onun Bakı ilə bağlı gənclik xatirələri və ümumiyyətlə, Qafqaz problemini özünəməxsus anlamasının təsiri vardı? Yoxsa Tehran Konfransı yeni çözümlərə bir yol açmışdı? Bu sualları kitabımızın mətnindən bir kənara qoyuruq, çünki cavab axtarışları bizi əsas mətləbdən uzaqlaşdıra bilər.

İttifaq Xalq Komissarları Şurasının qəbul etdiyi proqrama görə, Təbrizdə onillik Azərbaycan məktəbi açılmalı, nümunəvi aqrotexniki stansiya yaradılmalı, trikotaj - corab fabriki tikilməli idi. 1945-ci il iyunun 10-da Stalin «Şimali İranda sovet sənaye müəssisələrinin təşkili haqqında» məxfi qərar imzaladı. Həmin 1945-ci il 21 iyunda İ. V. Stalin «Şimali İranda neft üzrə geoloji-kəşfiyyat işləri haqqında» Dövlət Müdafiə Komitəsinin 9168 saylı Qərarına qol çəkir. Neftçilər İrana - sovet qoşunları qərargahına ezam olunmuş hidrogeoloji dəstənin əməkdaşları sifətində yola düşürlər. İranın başqa bölgələrində eynən su ehtiyatları axtarışı bəhanəsilə ingilislər də neft və filiz yataqları axtarırdılar.

Cənubi Azərbaycanda, əlbəttə, Moskvanın razılığı ilə Azərbaycan Demokratik Partiyası (ADP) yaradıldı. M. c. Bağırovun təklifilə Tehranda çıxan «Acır» qəzetinin redaktoru Mir Cəfər Pişəvəri (bir sıra sənədlərdə Seyid Cəfər də adlandırılır) ADP-nin başında durdu.

Bu qeyri-adi şəxsiyyəti Bağırov Molotova, Beriyaya və Malenkova ünvanladığı 1945-ci il 6 iyul tarixli məktubunda görün necə səciyyələndirirdi: «Əsli Cənubi Azərbaycandan olan Pişəvəri Kommunist Partiyasının sabiq üzvüdür, uzun müddət Sovet Azərbaycanında məsul partiya - sovet vəzifələrində işləmişdir. 1927-ci ildə Komintern tərəfindən İranda işləməyə keçirilmiş, orada Rza şah hökuməti tərəfindən həbs edilmiş və 10 il həbsxanada qalmış, 1941-ci ildə sovet qoşunları İrana gələndən sonra azad edilmişdir. İki doğma qardaşı Sovet İttifaqında yaşayır. Onlardan biri Sovet Ordusunda xidmət edir, tibbi xidmət kapitanıdır».

... Cənubi Azərbaycana axın-axın avtomaşınlar gedir, dəzgahlar, azərbaycanca, farsca kitablar, azəri mahnıları yazılmış vallar daşınırdı. Eləcə də silah daşınırdı, lakin sovet silahı yox, İtaliya, Çexoslavakiya markalı silahlar.

1945-ci il oktyabrın 21-də Bakı hərbi dairəsinin komandanı, ordu generalı İ. İ. Maslennikov və M. c. Bağırov L. P. Beriyaya xəbər verirdilər:

«ÜK (b) P MK-sının İran Azərbaycanı və Şimali Kürdüstan məsələsi üzrə 1945-ci il, 8 oktyabr tarixli Qərarının icrası müqabilində bizim tərəfdən aşağıdakılar həyata keçirilmişdir:

İran Azərbaycanında muxtariyyət hərəkatının inkişafına mane olan şəxslərin və təşkilatların ləğv edilməsi üzrə işi təşkil etməyə qadir olan Azərbaycan DİXK-nin və DTXK-nın 21 təcrübəli əməliyyat işçisi ayrılmışdır. Bu yoldaşlar eləcə də yerli əhalidən silahlı partizan dəstələri təşkil etməlidirlər».

1945-ci il oktyabrın 2-də ADP-nin birinci təsis konfransında Mir Cəfər Pişəvəri partiya rəyasət heyətinin sədri seçildi. Həmin il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Məclisinin birinci sessiyası milli hökuməti formalaşdırdı. Baş nazir Pişəvəri oldu.

Həmin günlərdə də Cənubi Azərbaycana xüsusi hazırlıq keçmiş 80 nəfər əməliyyatçı çekist ötürülür.

Vaşinqtonda isə «Taym» jurnalının İran hadisələrinə həsr olunmuş nömrəsi çıxır. Dərginin üz qabığında Məhəmməd Rza şahın portreti altında «İran şahı. Nüfuzlu dostları onun neftini umur» yazısı verilmişdi. Jurnalda dərc olunan xəritədə dəstəyi Bakıya dirənən oraq Cənubi Azərbaycanı mühasirəyə alır...

Güney Azərbaycanın milli hökuməti siyasi və sosial-iqtisadi islahatların geniş proqramını irəli sürdü. Dövlət dili Azərbaycan dili oldu. Təbrizdə dövlət darülfünunu (universiteti) açıldı. Buraya Bakıdan müəllimlər göndərildi. Yetim və kimsəsiz balalar üçün uşaq evləri açıldı - ikisi oğlanlar, ikisi də qızlar üçün.

Lakin bütün bu planlar yalnız Moskvanın dəstəyi ilə gerçəkləşə bilərdi. Moskva isə Vaşinqton və Londonun iradəsilə hesablaşmaya bilməzdi. Hərbdən sonrakı dünya əslində çoxqütblü idi. Sovet İttifaqı qoşunlarını İrandan çıxarmağa başladı.

Əsgərlər geriyə qayıdırdılar. Onların sıralarında xeyli azərbaycanlı vardı.

- Biz yaxınlarda, Arazın o tayında olacağıq!

- Görüm, Araz yerli-dibli qurusun! - onlara hiddətlə belə cavab verirdilər.

Amma Araz əsrlər boyu olduğu kimi, yenə aramsız axırdı, bir xalqı iki ölkəyə ayırmaq isə görünür, onun nəsibi imiş.

Moskva öz mütəffiqlərini qorumağa cəhd göstərsə də, iş işdən keçmişdi; İran qoşunlarını öz ölkəsinin şimal bölgələrinə yeridirdi. Azərbaycan Demokratik Məşrutəsi hissələrinin vur-tut «mərmisiz dörd topu və minasız iki minaatanı» qalmışdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan döyüşmək əzmində idi, lakin Moskva yalnız mənəvi dəstək verəcəyini vəd edirdi.

1946-cı il dekabrın 11-də Stalinin şifrəli teleqramını Pişəvəriyə və silahdaşlarına çatdırdılar: «Qavamın bir baş nazir kimi İranın hər hansı hissəsinə, o cümlədən, Azərbaycana da qoşun göndərməyə formal olaraq haqqı var, odur ki, indən belə silahlı müqavimət məqsədəuyğun deyil, lüzumsuz və əlverişsizdir.

Seçkilər zamanı sakitliyi təmin etmək üçün hökumət qoşunlarının Azərbaycana yeridilməsinə qarşı sizin etiraz etmədiyinizi elan edin. Bunu İran xalqının birliyi naminə, onun azadlığı və istiqlalı naminə etdiyinizi bir daha bildirin».

Belə də etdilər. Belə də əsaslandırdılar.

... Zəbt olunmuş Təbrizdə bir neçə gün ərzində üç mindən artıq insan güllələndi. Azərbaycan dilində nəşr olunmuş dərsliklər və kitablar tonqallarda yandırılırdı.

Qavam - us - səltənə - o zamanlar İranın baş naziri belə adlanırdı (Red.)

Azərbaycan darülfünunu, milli teatr, filarmoniya, muzeylər bağlandı. Milli qəhrəmanların abidələri uçuruldu. İqtidar «konstitusion asayiş»i təmin etdi.

Bağırovun israrlı tələblərindən sonra Kreml culfada, Xudafərində, Biləsuvarda və Astarada sərhəd məntəqələri açmağa icazə verdi.

İki gün ərzində sovet sərhədindən 5295 nəfər keçdi. Pişəvəri başda olmaqla, bir qrup firqə işçisi müvəqqəti olaraq Naxçıvanda qaldı. Sonra Bakıya köçürüldülər. Pişəvəri Moskvaya yazır, Bağırova yeni təkliflər göndərirdi. «Onu sakitləşdirmək üçün 1947-ci ilin mayında, guya, Cənubi Azərbaycana göndərilmək məqsədilə fədai dəstələri hazırlayan xüsusi məxfi komitə yaradıldı, lakin heç kim göndəriləsi olmadı. 1946-cı il iyulun 3-də Yevlax-Gəncə yolunun 14-cü kilometrində Pişəvərinin avtomobili qəzaya uğradı. Bir neçə saatdan sonra o, rayon xəstəxanasında keçindi».

İnadkar siyasi mühacir Bakıdan 30 km aralı Buzovnadakı bağında torpağa tapşırıldı. Məzarı nəzərə çarpmasın deyə üzərində gül-çiçək əkdilər. Yalnız 1960-cı ilin mart ayında Pişəvərinin naşını hələ müharibədən əvvəl, 30-cu illərdə Bakıda yaradılmış Fəxri Xiyabanda basdırdılar. Taleyə bir bax, illər keçdi, Əziz Əliyev onun məzarının yaxınlığında dəfn olundu. Onların yaşadıqları hər şey - həyəcanları, düşüncələri, qəlblərini riqqətə gətirən nə vardısa, artıq keçmişə, tarixə mənsub oldu…

Dənizdən əsən külək xəzan yarpaqlarını xışıldadır, azca aşağıda Qarabağ mücadiləsinin qəhrəmanlarının abidələri görünür. Qırmızı lentlər nəzərə çarpır. 1991-ci ildə erməni separatçılarının atəşi ilə vurularaq yandırılmış vertolyotda həlak olan respublika rəhbər işçilərinin, Vətən oğullarının - dövlət katibi Tofiq İsmayılovun, daxili işlər naziri, general Məhəmməd Əsədovun, baş prokuror İsmət Qayıbovun, nazirlər soveti sədrinin müavini Zülfi Hacıyevin məzarları...

Milli hökumətin məğlubiyyəti, Azərbaycan Demokratik Məşrutəsinin süqutu Sovet Azərbaycanında da yanıqlı əks-səda doğurdu. Minlərlə insan - müəllimlər və həkimlər, neftçilər və inşaatçılar, geoloqlar və sənət ustaları, partiya işçiləri və hərbçilər Arazın o tayındakı qardaş və bacılarına köməklərini əsirgəməmişdilər…

Bu barədə susurdular

Cənubi Azərbaycanda baş verən hadisələrə bilavasitə yaxın olması cavan Heydər Əliyevin həssas qəlbinə də böyük təsir göstərmişdi.

1944-cü il yanvarın 27-də Heydər Əliyev Naxçıvan MSSR Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin xalq komissarı müavininin adına ərizə yazır. Bu sənədin tam mətninə diqqət yetirək:

«Dövlət Təhlükəsizliyi Xalq Komissarlığı sistemində əməliyyat işində işləməyə böyük həvəsim var.

Ona görə, məni Azərbaycan SSR DTXK-nın məktəblərindən birinə qəbul etməyinizi xahiş edirəm».

Kalliqrafik xətt, imza, tarix… Ancaq belə sistemdə işləmək üçün təkcə arzunun, hətta böyük istəyin olması azdır. Dörd ay yoxlamalar aparılır, bütün detallardan «abituriyent»in xəbəri belə olmur. Heydər Əliyev 1944-cü ilin mayından Sovet İttifaqı dövlət təhlükəsizlik orqanlarında xidmətə başlayır. O vaxt onun 21 yaşı təzəcə tamam olmuşdu.

Sovet Azərbaycanında, xüsusən, sərhədyanı rayonlarda insanların qəlbinə hakim olan duyğuları milli ruh yüksəkliyi adlandırmaq olar. Sonralar tərəzinin gözü əks tərəfə əyildi - Cənubi Azərbaycanda baş vermiş faciəni bütün azərbaycanlılar ümummilli fəlakət kimi yaşadılar. Bu barədə o vaxt açıq-aşkar yazılmasa da, böyük əksəriyyət belə düşünür, belə danışırdı.

Millət vəkili cəmil Həsənli Heydər Əliyevin bir şəhadəti haqqında belə söyləyir:

- Kitabım çıxanda, Heydər Əliyev mənə zəng vurub təbrik etdi: «Mən şadam ki, Azərbaycanda belə bir alim var. Siz sovet dövründə üstündən sükutla keçilən məsələlər haqqında yazmısınız». Sonra neçə yaşım olduğunu soruşdu. Dedim: əlli yaşım tamam olub. «Mənim öz gözümlə gördüyüm faktları necə də dəqiq təsvir etmisiniz! Heyrətlənirəm. Düşünürdüm ki, 70-75 yaşınız var və o hadisələrin şahidisiniz. Başqa tarixi məqamlarla yanaşı, Siz Bağırovla Pişəvərinin görüşü haqqında söyləyirsiniz. Mən o zaman Naxçıvanda xidmət edirdim, bu görüş gözümün önündə olub, biz onu mühafizə edirdik...»

Söhbətimizi bitirərkən bir daha təşəkkür etdi və dedi ki, onun fikrincə, tarixə məhz belə qərəzsiz, vicdanlı, obyektiv yanaşmaq lazımdır.

Təsəvvürü tamamlamaq üçün xatırladaq ki, alim parlamentdə Azərbaycan Xalq cəbhəsini, müxalifəti təmsil edir. Elə bizimlə də söhbəti, yəqin yalnız Heydər Əliyev tərəfdarlarıyla görüşdüyümüzü güman edərək, bundan başladı. Xeyr, biz hamını dinləyirik. Onun dostlarını da, müxaliflərini də. Ona görə də Əliyevi dəyərləndirərək öz siyasi qərəzliliklərinin üstündən keçən insanların şəhadəti, xüsusən qiymətlidir:

- O, nəinki Azərbaycanın, bütün müasir dünyanın böyük siyasi xadimidir. Heydər Əliyev uğurla müstəqil dövləti qurub, Azərbaycanı inkişaf etmiş demokratiya ölkələrinin səviyyəsinə çıxarıb. Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərini Rusiya, ABŞ, Qərb və Şərq ölkələrilə tarazlı inkişaf etdirmişdir. Şəxsən məni sevindirən odur ki, özünün nəhəng məşğuliyyətinə, ixtiyar yaşına baxmayaraq, monoqrafiyamı oxumuş və mənə zəng vurmağı lazım bilmişdi.

Biz soruşduq ki, o illərdə Cənubi Azərbaycana ezam olunmuş şəxslərin siyahısında Heydər Əliyevin adı ona rast gəlibmi? Alim «yox» cavabı verdi.

Bəli, hekayətimizin qəhrəmanı o siyahılarda qeydə alınmamışdı.

... Azərbaycan Respublikasının gələcək prezidenti 1945-ci ilin mayında Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi Komissarlığının operativ işçilərin ixtisas artırma kurslarında seminarda idi. Pedaqoji texnikum kimi bu kursları da Heydər Əliyev fərqlənmə ilə bitirir və yenə də Naxçıvana qayıdır, çox keçmədən isə ilk mükafatına - «Əmək rəşadətinə görə» medalına layiq görülür.

Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Akademiyasının rektoru Ziya Yusifzadənin başı üzərində Heydər Əliyevin portreti asılıb. Bu bir vaxtlar birgə işlədikləri şəxsə (Ziya Yusifzadə Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında çalışıb) sadəcə hörmət əlaməti deyil. Azərbaycan DTK-sının keçmiş sədri Ziya Yusifzadə artıq bir neçə il idi ki, təqaüdə çıxmışdı və bu vaxt Heydər Əliyev onu yanına çağırıb Azərbaycanın təhlükəsizlik orqanları və sərhəd qoşunları üçün kadr yetişdirməkdən ötrü Milli Təhlükəsizlik Akademiyası yaratmaqda kömək etməyi xahiş etdi. Azərbaycanda son illərə qədər müstəqil dövlət üçün vacib olan belə bir təhsil müəssisəsi yox idi. Akademiyanı yaratmağı üzərinə götürə biləcək kadrlar barədə düşünəndə Heydər Əliyev ilk olaraq keçmiş həmkarı Ziya Yusifzadəni xatırladı. Onlar 1955-ci ildən birgə işləmişdilər. Moskva Xarici Dillər İnstitutunun məzunu, Respublika Nazirlər Sovetinin gənc kadrı Ziya Yusifzadəni təhlükəsizlik orqanlarında işləməyə o zaman dəvət etmişdilər və o, öz taleyini bu təşkilata bağlamışdı. Yeni kadr öz təyinatını məhz Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi şöbəyə almışdı.

- Heydər Əliyev o saat mənim xoşuma gəldi, - həmin günü Ziya Yusifzadə belə xatırlayır. - O, özünü insanlara sevdirə bilirdi. Bir sözlə, qızıl parçasıydı.

Uzun illər ərzində onlar çiyin-çiyinə işlədilər, müxtəlif əməliyyatları birgə hazırladılar... İki dəfə Ziya Yusifzadə «onun təkidiylə» Türkiyə və İngiltərədə xüsusi ezamiyyətlərdə oldu.

Ziya Yusifzadə Heydər Əliyevdən sonra doqquz il - 1980-89-cu illər ərzində respublikanın Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə rəhbərlik etdi. Əlbəttə, belə təcrübəsi olan bir mütəxəssis akademiyanı yaratmağa qadir idi. Prezident doğru seçim etmişdi və şəxsən özü birbaşa Ziya Yusifzadənin mənzilinə zəng vurmuşdu. Ziya müəllim əvvəlcə yaşının keçdiyini əsas gətirərək bu məsuliyyəti öz boynuna götürmək istəməmişdi...

- Siz ki, yaxşı bilirsiniz, ona etiraz etmək mümkün deyildi, - Yusifzadə daha bir yüngül siqaret yandırır və siqaretin tüstüsü akademiya rəisinin otağına yayılır.

Sonra isə biz akademiyanın nəzdində yaradılmış muzeydə Heydər Əliyevə həsr olunmuş guşəyə gedirik, bir vaxt gizli saxlanılan, indi isə Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi tərəfindən açıqlanmış işləri nəzərdən keçiririk və addım-addım, səhifə-səhifə çekist Heydər Əliyevin bioqrafiyasını - operativ işçidən tutmuş DTK sədrinə qədər, leytenantdan general-mayora qədər xəyalımızda canlandırmağa çalışırıq.

6 iyul 1950-ci ildə Leninqradda SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyinin operativ rəhbər işçilər hazırlayan məktəbində bayram əhvali-ruhiyyəsi vardı. Məzunlara məktəbi uğurla bitirdikləri barədə diplomlar verilirdi. Bir illik kursant həyatı arxada qalmışdı, irəlidə isə yeni təyinatlar vardı. Məktəbin direktoru polkovnik Pinçuk ilk olaraq səhnəyə leytenant Heydər Əliyevi çağırır.

- Yoldaş Heydər Əliyev, sizə Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyinin məktəbini fərqlənmə ilə bitirməyiniz barədə şəhadətnamə təqdim edilir.

Ayrılıq ərəfəsində məzunlar Böyük Pyotrun heykəli önündə şəkil çəkdirirlər. Çox gözəl fotoşəkil alınır.

Buraxılışdan bir neçə gün sonra, 21 iyul 1950-ci ildə xüsusi poçt xidməti baş leytenant Heydər Əlirza oğlu Əliyevin xasiyyətnaməsini Bakıya çatdırdı:

«Baş leytenant Heydər Əlirza oğlu Əliyev 1949-cu ilin mayından 1950-ci ilin iyuluna qədər SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyinin Leninqraddakı ali operativ işçilərin hazırlıq məktəbində təhsil almış və özünü yalnız yaxşı cəhətdən göstərmişdir. Təhsilinə ciddi yanaşmış, tədris materialı üzərində səylə çalışmış, onu dərindən öyrənmişdir. Sinif və seminar imtahanlarına ciddi şəkildə hazırlaşmış, dərsdən əlavə vaxtlarında isə öz siyasi ideya və ümumtəhsil səviyyəsinin artırılması üzərində bütün bacarığından yararlanmışdır.

Bunun nəticəsində tədris proqramı üzrə zaçot və imtahanlardan yüksək qiymətlər almışdır. Təhsil müddəti ərzində Heydər Əliyev dərs əlaçısı olmuş, buna görə də ona məktəbin adından təşəkkür elan edilmişdir. Onun şəkli məktəbin şərəf lövhəsinə vurulmuşdur. Təhsil müddəti ərzində yoldaş Əliyev sosial-iqtisadi fənlər sahəsində geniş biliklər əldə etmiş, öz mədəni və ümumtəhsil səviyyəsini qaldırmış, çekist işi məsələləri üzrə biliklərini artırmışdır. Operativ məsələlərin həllində lazımi, düzgün qərarlar qəbul edir, operativ şəraitdə vəziyyəti sərbəst və düzgün qiymətləndirə bilir, operativ sənədləri hərtərəfli və əsaslı tərtib edir».

Bunun ardınca məktəb direktoru əlavə edirdi ki, yoldaş Əliyev öz yüksək səviyyəli təhsilini ictimai və partiya işilə uzlaşdıra bilmişdir. Daha sonra isə onun şəxsi keyfiyyətlərindən danışır: intizamlıdır, mənəvi cəhətdən möhkəmdir, fərasətlidir, məişətdə sadədir, ədəblidir.

Nəticə: «Vəzifədə irəli çəkilməyə layiqdir».

Mərkəz.- 2010.- 16 oktyabr.- S. 10-11.