Qloballaşma və mədəniyyət

(esse)

(əvvəli qəzetimizin ötən saylarında)

Bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən həmin xalqların mədəniyyətlərinin qarşılıqlı sintezi heç də təsirsiz ötüb keçməmişdir. Əlbəttə, müxtəlif mədəniyyət tiplərinə məxsus xalqlarla bu cür şəraitdə - qarşılıqlı əlaqə prosesində yaşamaq bir sıra mürəkkəb situasiyalarla üz-üzə gəlməkdən və onlardan yan keçməkdən sığortalanmır. Çünki bir çox hallarda, daha doğrusu, bu cür situasiyalarda mədəniyyətlərin «təklənməsi» halları müşahidə olunur. Və bir məsələni unutmaq olmaz ki, Azərbaycan bir mədəniyyət subyekti kimi rus və fars xalqlarına məxsus genişmiqyaslı, çoxqatlı mədəniyyətin təsirinə məruz qalsa da, öz «muxtariyyətini» qoruyub saxlamışdır. Burada həmin qonşu xalqların mədəniyyətlərinin təsirini inkar etmək də mümkün deyildir. Bu yerdə istər-istəməz klassiklərdən birinin «bir mədəniyyətdə müxtəlif mədəniyyətlərin əlamətlərinin» yaşaması barədə dediyi fikri xatırlamalı oluruq. Həqiqətən, mədəniyyətlər sistemindən tam təcrid olunmuş, habelə hər bir mədəniyyətin fövqündə dayanan «fövqəlmədəniyyət» yoxdur və ola da bilməz. Mədəniyyətlərin mövcudluğu qarşılıqlı əlaqələr şəraitində mövcud ola bilər.

Lakin artıq inkişafın elə bir mərhələsi gəlib yetişmişdir ki, «irəlidə gedən» bir çox xalqlar qonşu məmləkətlərə (eləcə də yad ölkələrə) təkcə sənaye məhsulları (və ya xammal) deyil, həm də «mədəniyyət məhsulları» eksport edirlər. Yer üzünə səpələnmiş, əslində heç bir mədəniyyət sferasına daxil olmayan, «seçilmiş xalqların qabaqcıl ideyalarını» təbliğ etməkdə missionerlərin başlıca məqsədi çox vaxt bu və ya digər ölkənin ekspansiya siyasətini, imperialist baxışlarını şüurlara yeritməkdən ibarətdir. Əksər hallarda dövlətçilik tarixi az olan məmləkətlərə səpələnən bu cür zərərli toxumlar «göyərib bar vermək» üçün əlverişli zəmin də tapır.

Söz yox ki, Yer üzündə «seçilmiş xalqlar» haqqında söylənilən fikir və iddialar tamamilə cəfəng, uydurma bir şeydir. Ümumiyyətlə, «anadangəlmə» «qabaqcıl» və ya «korazehin» xalq yoxdur. Əslində proqressiv və geridəqalmış rejimlər, habelə, böyük inkişafa qoşulan və həmin inkişaf xəttindən kənarda qalmış xalqlar vardır. Əlbəttə, biz buraya bir çox obyektiv və subyektiv cəhətlərin, inkişafda olan geoloji-coğrafi ənənələrin, adət və ənənələrin rolunu da əlavə edə bilərik. Nə qədər acınacaqlı olsa da, inkişafda önəmli rol oynayan həssas bir məqama - dinlərin rolu məsələsinə də toxunmalı oluruq. Nə qədər qəribə görünsə də, deyə bilərik ki, qloballaşma prosesinin ən mühüm parametrləri həm də dinlərin tarix meydanına gəlməsi, onların cəmiyyət həyatında və mədəniyyətdə oynadığı rolla sıx bağlı olmuşdur və həmin tendensiya bu gün də davam etməkdədir. Lakin dinlər bəşər tarixində heç də həmişə bərabərsəviyyəli və düzxətli ölçüləri qoruyub saxlaya bilməmişdir. Belə hesab edirik ki, böyük dinlərin insan toplumunun həyatına təsiri müxtəlif «çəki» vahidləri ilə ölçülə bilər. Bundan başqa, tarixin müxtəlif zaman kəsiklərində dinlərin tutumu, təsir dairəsi, yeri və mövqeyi də müxtəlif cür olmuşdur. Əgər tarixi reallığa diqqət yetirsək, görərik ki, müsəlman dini öz ilkin yaranışında ərəb tayfalarının birləşməsi, əxlaq qanunlarının formalaşması, mənəvi dəyərlərin dirçəldilməsi istiqamətində əsaslı rol oynamışdırsa da, sonrakı mərhələdə daha çox mühafizəkarlığa meyl etmiş, insan iradəsi və tərəqqisi üçün müəyyən bir buxova çevrilmişdir. Bir daha vurğulamaq istərdik: İslam milyonlarla insanın həyatında vaxtilə müstəsna rol oynasa da, zaman keçdikcə öz əzəli mövqe və xəttindən sapmış, öz inkişafı üçün özü süni baryer yaratmışdır.

Yeri gəlmişkən, onu da vurğulayaq ki, hər bir mütərəqqi prosesin inkişafına rəqabət qanununun tətbiqinin müsbət təsiri olur. Lakin İslamda sünni və şiə məzhəbləri arasında son bir neçə yüzilliklərdə gedən rəqabət İslam dininin əsaslarına vurulan kəskin, dağıdıcı zərbələr kimi dəyərləndirilə bilər. Hətta, son illər Şərq ölkələrində məzhəblər arasında gedən mübahisə və çəkişmələr hərb meydanlarında top-tüfənglə «həll olunmağa» başlamışdır. Doğrudur, digər dinlərdə də məzhəblər yox deyildir; lakin böyük dinlərdə mübarizələr, adətən qarşılıqlı ittiham və təhlillərdən o yana getmir. Məsələn, 3 mühüm dünya dinlərindən biri olan buddizm də özündə bir sıra cərəyanları birləşdirir; buddizmə əsasən, 3 cərəyan daxildir: 1. hunayana, 2. maxayana 3. vanyana . Fəqət həmin cərəyanların tərəfdarları ortada olan mübahisələri qətiyyən müharibə və qırğınlar yolu ilə həll etmək istəmişlər. Buddist ruhanilərinin iyerdexiyasının bütün nümayəndələri rahiblər hesab olunur və onlara «canlı Allahlar» kimi ehtiram edilir. Lamaizmdə (buddizmin əsas cərəyanlarından biridir) yüksək (ali) lamalar Allahların yer üzündəki təcəssümü hesab olunur. Əslində xristianlıq və iudizmdə də təriqət və məzhəblər arasındakı fərqlər qanlı-qətlli yollarla qaydaya salınmır. Əksinə, həmin dinlərdə digər xalq və millətlərin, habelə digər dinlərin mühüm, gərəkli ənənə və yenilikləri konsentrasiya edilir. Bizə elə gəlir ki, zaman keçdikcə dinlər də cilalanmalı, modernləşməli, tənzimlənməlidir. Biz bu cür «yeniləşməni», təbii ki, köhnə (və mütərəqqi) əsasların dağıdılması kimi təsəvvür etmirik. Hər halda köhnə ehkamlar yeniləşmənin qarşısına sədd çəkməməli, təşəbbüsləri boğmamalıdır; ən azı ona görə ki, müasir qloballaşma prosesininin təkcə fonunda deyil, həm də mahiyyətində din və mədəniyyətlərin koordinasiyası öz rolunu oynamaqla, öz «sözünü» deyə bilər. Çünki məhz qlobal sivilizasiya məkanında çağdaş inkişafın dəqiq konturlarını müəyyən etmək mümkündür.

Fizuz Mustafa

Mərkəz.- 2011.- 5 aprel.-S.13.