Qloballaşma və mədəniyyət

(esse)

(əvvəli qəzetimizin ötən saylarında)

Xoşbəxtlikdən (bəlkə də, bədbəxtlikdən) qloballaşma heç də çoxlarının təsəvvür etdiyi kimi həmişə xaotik mahiyyət daşımır. Bu, nəsə qəfildən «əta edilmiş», ümumi inkişaf qanunlarına zidd olan bir hadisə də deyildir. Bizcə qloballaşma məhz təbii-tarixi inkişafın zəruri nəticəsi kimi dəyərləndirilməlidir. Bizim istəyib-istəməməyimizdən asılı olmayaraq bəşəriyyət özünün yeni bir mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Artıq müasir texnoloji qanunlar öz iradəsini insanlara (dövlət və xalqlara) diktə edir. Bir qədər obrazlı desək, elm və texnikanın müasir inkişaf səviyyəsi az qala bəzi xalqların taleyinə «süpürgə çəkərək» onları tarixin arxivinə atır. İndi bir çox zəif, gücsüz millətləri təkcə hərbi-millitarist təhdidlər yox, bəlkə onlardan da çox «qlobal çevrilişlər» hədələyir. Bizcə indiki halda qloballaşmanın doğurduğu inqilablar siyasi inqilablardan daha çevik və güclüdür.

Təkcə bu faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, «adi» mobil telefonlar 21-ci yüzilliyin sifətini, sosial-iqtisadi-siyasi mənzərəsini xeyli dəyişdirmişdir. İndi rabitə-kommunikasiya vasitələri insanların təkcə məişətinin deyil, düşüncə tərzinin də bir hissəsinə çevrilmişdir. Elektron-informasiya vasitələri isə özlüyündə daha geniş məkan və spektri əhatə edərək, idarəetmənin tərkib hissəsi kimi çıxış etməkdədir. Və onu da xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, bir çox dövlətlər (xüsusən, geridəqalmış Şərq ölkələri) bu gün internet-elektron-rabitə texnologiyasının tətbiqinə maneələr yaratsalar belə qloballaşma öz işini görməkdədir; bu bir təkzibolunmaz aksiomdur ki, hər cür prosesin qarşısını almaq cəhdi son nəticədə iflasa uğrayır. Sistemli qlobal inkişafın istiqamətini lokal qadağalarla almaq qeyri-mümkündür. Artıq dünya -Yer şarı öz «tarixi məkanının» hüdudlarını aşaraq yeni sferaya, yeni nizam müstəvisinə daxil olmuşdur. Bu, qarşısıalınmaz prosesdir. Ümumiyyətlə, yenilikləri qəbul etməyən, daha doğrusu, edə bilməyən «alimi-biəməlləri» ifşa edən K.Çapek vaxtilə yazırdı: «Sivilizasiyanın ən böyük bədbəxtliklərindən biri, alim əbləhdir». Vaxtilə A.S.Puşkin belələri haqqında çox obrazlı demişdir: «Qabiliyyətsiz alim bədbəxt mollanın günündədir: o bədbəxt molla elə bilir ki, Quranı cırıb həzm-rabedən keçirməklə Məhəmmədin ruhu ilə qidalanacaq».

Qloballaşma labüd, qarşısıalınmaz prosesdir. Onun inkişafı həm də birbaşa insan mənəviyyatı ilə, birbaşa insan əxlaqı ilə bağlıdır. Amma qloballaşmanın fanatik tərəfdarları bəzən onu insanlığın yaratdığı mənəvi sərvətlərə qarşı qoyurlar. Hətta bir çoxları «dünyanın gələcək mənzərəsini» yalnız və yalnız texnogen kəşflərin miqyası ilə ölçür, mənəvi amillərin rolunu az qala sıfıra endrirlər.

Qloballaşma təkcə dövlətlərarası texnoloji problemlərin geniş məkanda inkişafı deyildir. O həm də ayrı-ayrı fərdlər arasında qarşılıqlı ünsiyyət, əlaqə yaradır. Məhz bu cür qarşılıqlı əlaqələrin təsiri nəticəsində elmi, bədii əsərlər meydana çıxır, mədəniyyətlərarası əlaqələr yeni müstəviyə keçir. Rus alimi V.B.Kuvaldinin dediyi kimi, qloballaşma insan fəaliyyəti üçün geniş perspektivlər açan geniş məkanın stimullaşdırılmasına nail olur. Dünyanın inkişaf tendensiyası başqa sahələrdə olduğu kimi qloballaşmada da sadədən mürəkkəbə doğru istiqamətlənən hərəkətin yüksələn xəttinin təşkili, başlıca missiya hesab olunmalıdır. Amma bu «yüksələn xəttin təşkili» heç də həmişə asanlıqla başa gəlmir. Elə bunun nəticəsidir ki, insanlıq minillər boyu ortaya qoyduğu mübarizə və cəhdin müqabilində planetar və ya ümumbəşəri inkişaf modelini hazırlaya bilməmişdir. Əlbəttə, bu inancların nüvəsini mədəniyyət faktoru təşkil edə bilərdi. Axı dünyanın bütün ağıllı simaları daim Yer üzündə mənəvi nizam və hormoniyanın bərqərar olması yolunda çalışmışlar. «Təbiət dünyası ilə ruh dünyası» arasındakı əlaqələri tənqid (Kollinqvud) və təqdir edən (Herder) filosoflar istər-istməz insan faktoru problemindən yan keçə bilməmişdir. İnsan “suverenliyi” daim qloballaşan dünyanın diqqət mərkəzində qalmaqdadır. Lakin insan təkcə mənəvi və fiziki subyekt deyil, həm də iqtisadi subyektdir. Bu məsəlyə öz münasibətini bildirən Azərbaycan alimi mərhum Y.Qarayev haqlıdır: “…hüquqda, kültürdə, demokratiyada qloballıq özünün dominant rolunu hər şeydən əvvəl qlobalizmin iqtisadiyyatda hegemoniyası şəklində büruzə verir. Sivilizasiyada total maddiləşmə baş alıb gedir.

Məhz iqtisadi kod bu konsepsiyada həm cəmiyyətin, həm də şəxsiyyətin nəinki rifahını, üstəlik həm də statusunu-azadlığa haqqını və şəxsiyyət, insan olmaq hüquqlarını müəyyən edir. “Şəxsiyyətin kamilliyi” problemini həll etmədən “şəxsiyyətin hüquqları” problemini irəli sürür. Bu yolla sosial tərəqqi isə gerçək reallıqda heç cür mümkün deyil. Demokratiyanın səviyyəsi hər yerdə və həmişə demokratiyaya hazırlığın səviyyəsi ilə şərtlənir”.

Qloballaşmanın sosial əlaqə və və mahiyyəti insanları bir mədəniyyət müstəvisindən digər mədəniyyət müstəvisinə çıxarır. İndi əyləncə və digər istirahət formaları, necə deyərlər “kütləvi mədəniyyət”, bir ölkənin sərhədi çərçivəsindən çıxaraq başqa ölkəyə yayılır. Burada, yeri gəlmişkən, öz ölkələrini tərk edib müxtəlif məmləkətlərə üz tutan miqrantların “daşıdığı” mədəniyyət elementlərini qeyd etmək lazımdır: bu cür fərd və qruplar özlərində bir neçə mədəniyyətin əlamətini hifz edirlər. Həmin “sintetik mədəniyyət” qatları izsiz ötüşmür, öz nəticələri ilə seçilir. Bu cür qlobal mədəniyyət qovşağında xalqlar və millətlər yeni keyfiyyətlər əldə edir.

Firuz Mustafa

Mərkəz.- 2011.- 6 aprel.-S.15.