«Oxucu bədii
mətnə, əsərə qarşı qəddar və
amansızdır»
Müsahibiım
yazıçı, şair Əjdər Oldur. Əjdər Ol ədəbiyyata
ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində
şeirlə gəlib, istedadlı şair kimi tanınıb.
Ancaq ona məşhurluğu portret hekayələri və digər
nəsr əsərləri gətirib. Əsərləri
dünyanın bir çox dillərinə tərcümə
olunan Əjdər Ol I Milli Kitab Mükafatının qaliblərindən
biridir.
Ədəbi camiədə kifayət qədər
sevilən bu qələm adamı ilə iş
gününün sonuna yaxın görüşdük.
Ağır iş gününün yorğunluğuna
baxmayaraq, Əjdər müəllimlə maraqlı və əhatəli
söhbətimiz alındı. Şəxsi
yaradıcılığı və ədəbiyyatımızda
gedən proseslərdən danışıb, Milli Kitab
Mükafatına və “Ən yeni ədəbiyyat” seriyasına
münasibətini öyrəndik. Eyni zamanda, ədəbiyyatdakı
cəbhələşmələr barəsində, Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin və ona alternativ olan
qurumların fəaliyyəti haqqında söhbət etdik. Bir
yazıçının toxunacağı bir çox mətləblərə
aydınlıq gətirdik.
-
İstərdim ki, sizinlə əsasən müasir ədəbi
prosesdən danışaq. Öncə bir yazıçı kimi
müasir ədəbi prosesləri dəyərləndirib, Azərbaycan
ədəbiyyatında gedən proseslərə münasibət
bildirərdiniz...
- Azərbaycanda ədəbi proses hər
zaman gur və qaynar şəkildə inkişaf edib. Bizdə həmişə
ədəbiyyata meyl, ədəbi sözün qüdrətinə
inam olub. 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində,
2000-ci ilə qədər müəyyən sönüklük
dövrü, boz dövrdür. Bu dövrdə professionallar bir
qədər geri çəkildi. Bu zaman bütün dövrlərdə
olduğu kimi, həvəskarlar daha çox önə
keçdilər. Ədəbiyyat həvəskarları
geniş miqyasda hücuma başladı. Zamanında əsərlərini
çap etdirə bilməyən, ədəbiyyata şöhrət
xatirinə gələn, eyni zamanda, kitab çap etdirməyə
imkanı olan insanlar başladılar qalın-qalın, kərpic-kərpic
kitablar çap etdirməyə. Uzun müddət bu cür
kitablar çap olundu. Mən hərdən şükür edirəm
ki, bu cür kitablar çap olunub qurtardı və bu cür
insanlar meydandan çıxdı. Bu insanlar dərk elədilər
ki, ədəbiyyat sadəcə kitab çap etdirməklə
məhşur olacaq yer deyil. Çünki son nəticədə
kitablar oxucuya təqdim olunur. Oxucu bədii mətnə və əsərə
qarşı qəddar və amansızdır. Ola bilsin ki,
görüşəndə oxucu səni xoş qarşılaya
bilər. Amma ürəyinə yatmayan, onun tələbatına
cavab verməyən, onu mənən doydurmayan əsərə
oxucu “hə” demir. Bu təbiidir.
- Ümumiyyətlə bizdəki ədəbi
prosesin özünü necə izah edərdiniz?
-
Ədəbi proses sel kimidir. Sel zamanı su çox bulanıq
olur. Üzərində çör-çöp də gətirir.
Proses çox qarışıq bir məsələdir. Bizdən
əvvəlkiləri, klassikləri bizə qədər
seçiblər. Artıq klassik dediyimiz insanlar hazır mənbələrdir,
biz bunları oxuyuruq, dəyərləndiririk və
qidalanırıq. Müasirlərimizi seçmək isə
bizim boynumuza düşür. Biz müasirlərimizi seçməli,
oxumalı, araşdırmalı və saf-çürük eləməliyik.
Bu da çox vaxt aparan bir məsələdir. Prosesi təhlil
eləmək üçün yaxından bu məsələ
ilə maraqlanmaq, daimi olaraq diqqətdə saxlamaq
lazımdır. Yazarlarla münasibət son dərəcə
sıx olmalıdır ki, prosesi dəyərləndirə biləsən.
Mən özümüzdə olan ədəbi prosesi çox
yüksək qiymətləndirirəm. Bizdə namusla
çalışan, ədəbi qeyrəti olan
yazıçılar var. Təbii ki, belələrinin sayı
çox deyil. Təxminən 60-70 nəfər yaxşı qələm
adamı var. Hərənin müəyyən qədər xidməti
var. Son vaxtlar Azərbaycanda prosesi qızışdıran, ona
təkan verən tədbirlər həyata keçirilir. Azərbaycan
Dövlət Mükafatı yenidən bərpa olunub.
“Qızıl kəlmə” mükafatı Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyi tərəfindən təsis edilib və
keçən il qaliblərə təqdim olundu. Bu il də bu
müsabiqənin namizədləri açıqlanıb. Milli
Kitab Müsabiqəsi keçən il keçirildi və
bildiyiniz kimi, qaliblərdən biri də mənəm.
Bütün sadaladıqlarım onu göstərir ki, ədəbi
proseslər canlanır. Yeni əsərlər, kitablar üzə
çıxır, şeirlər, romanlar, esselər, pyeslər
yazılır. Yeni filmlər çəkilir. Son vaxtlar
yazıçılarımızdan Sabir Rüstəmxanlının
bir neçə romanı işıq üzü görüb.
Bu romanlar daha çox bilimsəl əsərlərdir. Məktəblilər,
gənclər üçün tariximizi, ədəbiyyatımızı
öyrətmək üçün bu romanlar çox gözəldir.
Seyran Səxavətin bir neçə romanı çap olunub və
çox maraqlı əsərlərdir. Gənc nasirlərin
xeyli maraqlı əsərləri çap olunub. “Qanun” nəşriyyatının
“Ən Yeni Ədəbiyyat” seriyasından buraxdığı əsərlər
də çox maraqlıdır. Bu seriyadan Pərvizin “Yad dildə”
romanı, gənclərdən cavid Zeynallının “Günəşi
gözləyənlər” romanı, Elçin Hüseynbəylinin
çap olunan romanları, Nərmin Kamalın, Sevinc Pərvanənin,
Rasim Qaracanın çap olunan kitabları prosesi əks etdirə
bilər və mən bu əsərləri oxumuşam. Eyni
zamanda, Həmid Herisçinin son dövrlərdə maraqlı
kitabları çıxıb. Rafiq Tağının
ayrı-ayrı nəşrlərdə çap olunan hekayələri
və publisistik yazıları diqqət çəkir. Xeyli
müəllif sadalamaq olar, çünki ədəbi mühitdə
mənim oxumadığım adam yoxdur. Hamını
bacardığım qədər izləyirəm. Əsasən
istedadını qəbul etdiyim yazarları izləyirəm.
İlk əsərlərini yazan gənc müəlliflərin əsərlərini
oxumağa bəzən vaxt yetişmir. Sel kimi, ədəbi
prosesin də bulanıqlığı var. Öncə də
prosesi sellə müqayisə elədim. Doğurdan da belədir
və hər kəsi izləmək, xüsusən də
bütün gənc müəllifləri izləmək
çox çətindir. Azacıq səs salan əsərləri,
dişə vurmaq üçün bir şey olan əsərləri
oxumağa çalışıram. Bəzən iki
-üç səhifədən sonra o müəllif
haqqında müəyyən fikrim yaranır. Bizim qələm
adamı olmağımız öz yerində, eyni zamanda, həm
də professional oxucuyuq axı. Təbii ki, mən dünya ədəbiyyatında
gedən prosesləri izləyirəm.
-
Hazırda Azərbaycan ədəbiyyatında baş verənləri
yazıçı kimi necə dəyərləndirirsiniz?
-
Azərbaycanda gedən ədəbi prosesdən
danışırıqsa, Milli Kitab Müsabiqəsindən də
danışmaq lazımdır. Bu il müsabiqə çox
maraqlı şəkildə başlayıb, “iyirmilik” və
“onluq” artıq məlumdur. “Onluğa” düşən
romanlardan Paşa Qəlbinurun “Qara su” romanı çox
maraqlı romandır. Bu romanda hadisələrlə
düşünmək xətti var. “Qara su” məncə,
çox az təbliğ olunduğu üçün oxuculara o
qədər də
Klassiklərlə
müqayisədə biz bu əsrdə -
yaşadığımız əsrdə çox
güclüyük. Klassiklər yazdıqları ilə,
kitabları ilə meydanda olduqları halda bizim həm
kitablarımız, həm də özümüz
meydandayıq. Kitabımıza, yazdıqlarımıza yiyəlik
edirik. Bəzən klassiklərdən önə keçənlərimiz
də olur. Bu müvəqqəti də ola bilər. Lakin son
anda, sözün yaxşı mənasında, klassiklərin
arxasında gizlənirik. Klassiklərdən qabağa keçmək
üçün ciddi əsərlər, müəllifsiz
yaşaya bilən əsərlər yazılmalıdır.
-
80-ci illərin əvvəllərində, Sovet
dövrünün buzlarının əridiyi, demokratiya və
yenidənqurmadan danışılan bir dövrdə ədəbiyyata
şair kimi gəldiniz. Bəzi tənqidçilər “80-cilər”
ədəbi nəslini “itirilmiş ədəbi nəsil” hesab
edir. Siz isə şair kimi tanınıb sevildikdən sonra nəsrə
keçdiniz. Ədəbi taleyinizi, ədəbi nəsildaşlarınızın
yaradıcı taleyini necə dəyərləndirirsiniz?
-
Düzdür, “80-cilər” ədəbi nəslini “itirilmiş ədəbi
nəsil” hesab edirlər. Amma bu fikrin özü də bizə
məxsus deyil. Bizdə işlənsə də, bu fikir bizə
gəlmə fikirdir. Rus ədəbiyyatından gəlmə
fikir hesab edirəm bu fikri. Çünki bu ifadə bizdə o
qədər də özünü doğrultmur. Bizim ədəbi
nəsil xoşbəxtdir ki, siyasiləşməyib, partiya və
Lenin haqqında şeir yazmayıb.
-
Amma o dövrdən çox az imza çıxdı...
-
Bu da təbiidir. Hər zaman belə olur, silkələnir və
cəmi 10% yazar çıxır hər onillikdən. Növbəti
onilliyə çox az yazar qalır. Ədəbiyyatı, eyni
zamanda, yüzilliyə də bölürük. Təbii ki, bu
bölgü şərti bölgüdür. Keçən
yüzillikdən bizə qalanları bilirik. Bunlar artıq bizim
üçün istinadgah olur. Bu yüzillikdən də kimlərsə
növbəti yüzilliyə qalacaq. Məncə, əsas
yazmaqdır. Mən bütün janrlarda yazmışam,
yazmağımı da davam etdirirəm. Mən təbiətim
etibarı ilə də yenilikləri, dəyişiklikləri
sevirəm. Göz önündə olan görüntülərin
dəyişməsini xoşlayıram. Uşaqlıqdan dəyişikliyə
marağım olub.
-
Ancaq daha çox şeirlərinizlə
tanınırdınız...
-
Əlbəttə, mən ədəbiyyata şeirlə gəlmişəm.
Özümü yenə də şair hesab edirəm. Daha
doğrusu, şeir yazan hesab edirəm. Amma son illər nəsr
daha çox çəkir məni. Bunu son kitabımın
ön sözündə də yazmışam. Şeir bəzən
çox çətin başa düşülür. Şeir rəmzlərlə,
bənzətmələrlə, metrikayla bağlı olduğu,
şeirin öz danışıq dili olduğu
üçün şeiri insanlar bəzən çətin
başa düşür. Demək istədiyin, konkret forma
daxilində sıxışdırılmış fikirləri
bəzən insanlar çətin anlayır. Füzuli də
zamanında az başa düşülüb. Şeiri,
poeziyanı ancaq xiridarlar, ədəbiyyatla, şeirlərlə
maraqlanan insanlar başa düşüb. Puşkinin də
şeirləri zamanında başa düşülməyib. Mən
Puşkin haqqında oxuyanda bildim ki, onun kitabları öz
zamanında 1000-1500 tirajla çap olunub. Nəsr insanlara daha
yaxındır. Nəsrdə danışıq dili var. Nəsrdə
oxucuya daha çox yol yoldaşlığı eləmək
var. Hər halda şeir hamısından üstündür.
Hisslərin presləşmiş bir forması kimi, şeiri
oxumaq daha asandır. Kim nəyi yaxşı yaza bilirsə, onu
yazmalıdır.
-
Şeiri daha çox Allah vergisi kimi qəbul edənlər nəsri
daha çox şəxsi istedadın və peşəkarlığın
bəhrəsi hesab edirlər. Sizin ilk
yaradıcılığınız şeir olsa da, Avropada daha
çox tanınmağınız tərcümə olunan əsərləriniz
nəsr yaradıcılığınızla
bağlıdır. Bu nədən irəli gəlir? Siz daha
çox istedadınıza güvəndyiniz üçün nəsrə
müraciət edirsiniz?
- Şeirlə dünyaya
açılmaq çətin məsələdir. Şeirin tərcüməsinə
maraq yoxdur. Yalnız böyük ölkələrin,
supergüclərin, böyük tarixi olan xalqların, imperiya
yaratmış dövlətlərin ədəbiyyatından xəbərdar
olmaq üçün şeirlər tərcümə olunur. Məsələn,
Nizamini, Bayronu, Puşkini öyrənmək üçün tərcümə
edirlər. Məsələ burasındadır ki, metrik
şeirləri, forması, müəyyən
ölçüsü, qafiyəsi olan şeirləri tərcümə
eləmək istənilən effekti vermir. Tərcümə
zamanı ikinci növ məhsul ortalığa
çıxır. Mən son müsahibələrimin birində
demişəm ki, mənim ümumiyyətlə marağım
itib şeirlərimin hansısa dilə tərcümə
olunmasına. Şeirin tərcüməsi şairin yox, tərcüməçinin
istedadından asılı olan məsələdir. Tərcümə
olunan şeir sənin deyil, çünki ona haram
qarışır, belə deyək, başqa nəfəs
qarışır. Mənim çox şeirlərim tərcümə
olunub, rus dilində şeir kitabım çap olunub və mən
buna çox ciddi bir məsələ kimi baxmıram. Nəsr
dünyaya çıxmaq üçün yaxşı vasitədir.
Çünki nəsr daha asan başa düşülür və
oxucuyla ünsiyyətə girmək üçün gözəl
vasitədir.
(davamı gələn
sayımızda)
Cəlil
CAVANŞİR
Mərkəz.-2011.-6 aprel.-S.10.