Qloballaşma və mədəniyyət

(esse)

Deyilənlərdən bir daha belə qənaətə gəlmək olar ki, qloballaşma təkcə birləşdirmir, o həm də “ayırır”. Nəticədə, qloballaşmanı fərdiləşmə əvəz edir. Tədqiqatçı Y.Bek qeyd edir ki, qloballaşmanın total səviyyəyə gəlib çatması cəmiyyətdə qorxu, təşviş, həyəcan hissi yaradır. İnsanlar qanunauyğunluqdan daha çox, təsadüfiliklərə ürcah olur; artıq stabilliyi xaos əvəz edir. Y.Bek qloballaşmanın mahiyyətinə qiymət verərkən, bunu cəmiyyətin bir tipdən başqa tipə keçməsi- modernizmdən postmoderinizmə keçid kimi qiymətləndirir.

Bir “tipdən” başqa “tipə” keçid isə heç də asan başa gələn iş deyildir. Həmin keçid mərhələsində bir çox qrupların rifahı yksəlsə də, bəzi təbəqələrin həyatı faciəvi şəkil alır. Amerika iqtisadçısı L.Tursu yazır ki, nəinki inkişaf etməkdə olan, hətta böyük inkişafa nail olmuş ölkələrdə də bu cür kəskin ziddiyyətlər qalmaqdadır. Həmin ziddiyyətlərin ağır nəticəsini dadan kəsləri tədqiqatçı “həyatın dibindəkilər” adlandırır.

Hələ ötən əsrin ikinci yarısından etibarən (2-ci dünya müharibəsindən sonra) elmi fikirdə cəmiyyətin inkişafı və gələcəkdə idarə olunması ilə bağlı yeni ideya və paradiqmalar meydana gəlməyə başladı; alimlər artıq “dünya modeli” barədə baş sındırmağa başladılar. cəmiyyətdə baş verən apatiya alimlərin də həyatına nüfuz etməkdə idi. Həmin bədbin psixoloji durumu vaxtilə məşhur fizik E.Fermi ilə bir laboratoriyada çalışmış, sonralar görkəmli yazçı kimi tanınan M.Uilson özünün “ Qardaşım mənim, düşmənim mənim” romanında belə ifadə edirdi: «Dünya həmişə olduğu kimi qalmaqdadır, hərçənd ki, hərdən adama elə gəlir ki, hər şeyin sonu çatıb; qəza - bu, yalnız dişsiz çənənin diş qıcamasına bənzəyir, həmin dişsiz çənənin o biri üzündən isə həyat hiss olunmadan axıb gedir və bu, əbədi olaraq beləcə davam edəcək».

İnsanın əldə etdiyi yeni texnoloji uğurlar onun təkcə məişətinə, həyat tərzinə deyil, bütün varlığına təsir göstərir. Məhz buna görə də biz qətiyyətlə deyə bilərik ki, insanların həyatına daxil olmuş qloballaşma insanlar arasındakı əlaqələrə yeni əlamət və keyfiyyətlər əlavə edir. Artıq bir neçə dəfə qeyd etdiyimiz kimi, internetin, kompüter texnologiyasının, bir sözlə elm və texnikanın fasiləsiz inkişafı insanların münasibətindəki ənənəvi bağları bir növ «qırır». İndi istənilən qrupa daxil olan adamlar arasında canlı ünsiyyət arxa plana keçməkdədir; kimisə görmək, onu yoluxmaq əvəzinə, onunla telefon rabitəsi yaratmaq, müraciət etmək, SMS göndərmək daha önəmli hesab olunur.

Məlumdur ki, qloballaşma prosesi kəndlərə nisbətən şəhərlərdə daha qabarıq hiss olunur. Bu, heç kəsə sirr deyildir ki, şəhərlərdə «özgələşməyə» meyl get-gedə daha aydın şəkildə nəzərə çarpır. Bir çox sosioloqlar qloballaşmanın məntiqi nəticəsi kimi boy verən universallaşmanın mədəniyyətlərin özünəməxsusluğunu, fərdiliyini aradan qaldıra biləcəyi ehtimalından qorxuya düşərək, adekvat tədbirlərin görülməsini zəruri sayırlar. Elə bu cəhətlərinə görə, rus alimi A.Utkin, mədəni homogenləşmə və mədəni heterogenləşmənin toqquşmasını «müasir qlobal ziddiyyətlərin» əsas problemləri hesab edir.

İnsani münasibətlərin yeni müstəviyə keçməsində yeni texniki vasitələrin rolunun artması bədii əsərlərdən də yan keçmir. Biz yenə “telefon hegemonluğu” mövzusuna müraciət etməli oluruq. Diqqəti çəkən bir haldır ki, hazırki mərhələdə telefon bir çox bədii əsərlərin “baş qəhramanına” çevrilmişdir. Məsələn, Qrinin “Krısolov” novellasının, rejissor Şumaxerin çəkdiyi “Telefon köşkü” filminin əsas personajlarından biri telefondur. Hətta, bu mövzuda opera da yazılmışdır (məs., Kokto və Pulenkanın “İnsan səsi” operası). Telefon obrazı təkcə cansız əşya rolunda çıxış etmir. O, hətta insanlar arasında əlaqə yaradan “körpü” funksiyasını yerinə yetirməkdən də “o tərəfə” keçir. Bu cür əsərlərdə telefon adamların təşəbbüs və iradəsini əlindən alır, “canlanır”, sanki şəxsiyyətin arzu və istəyinin təkcə ifadəçisi yox, habelə həmin arzu və istəyin icraçısı kimi çıxış edir. İnsan telefona çevrilir, həmin “telefonlar” robotlaşır.

Beləliklə, şəxsiyyət yeni texnoloji basqı və nüfuzun təsiri altında yeni psixoloji ab-havaya düşür. O, sanki öz-özünə kənardan başqa bir nəzərlə baxmalı olur. “Yenidəndəyərləndirmə” insana heç də asan başa gəlmir. Yeni dəyərlər insana bəzən “qazancdan” çox itkilər, faciələr gətirir. Rus yazıçısı D.Bıkovun dediyi kimi, bu gün mobil telefon insanı insana yaxınlaşdırmaqla bərabər, həm də onları bir-birindən uzaqlaşdırır və tənhalığa məhkum edir.

Müasir telefonun bir sıra xidmət sahələrinə malik olması, onun (telefonun) sahibinə ünsiyyət üçün başqa şəxs-tərəfdaş axtarmağa mane olur. Belə ki, indi telefonlar-videokamera, musiqi, internet, riyazi əməliyyat, radio, yaddaş və s. vasitələrin, texnoloji qurğuların həyata keçirməli olduğu tapşırıqları çox çevik, səliqəli qaydada icra edir.

Bir telefon bir neçə adamın görə biləcəyi işi daha tez və “intizamlı” şəkildə yerinə yetirir. Bu mənada “Piter FM” filmindəki telefon “obrazı” diqqətçəkəndir; təsadüfən qarşılıqlı telefon əlaqəsi yaradan qız və oğlan bir-biriləri ilə danışır, mübahisə edir, fikir mübadiləsi aparır. Lakin onların üzbəüz görüşləri baş tutmur. Əslində, bu görüşlərə ehtiyac da yoxdur. Bu iki nəfərin görüşü, əslində, elə iki telefonun görüşüdür. İki “canlı” (və ya “cansız”) telefonun görüşü isə yaxşı bir şey vəd edə bilməz.

Firuz Mustafa

Mərkəz.- 2011.- 8 aprel.- S.15.