Qloballaşma və mədəniyyət

(esse)

Qloballaşma təkcə zahiri keyfiyyətlərə malik olmur. O, insan zəkasına, psixikasına, dünyagörüşünə, əxlaqına təsir göstərir. Bu yerdə istər-istəməz F.Bekonun məşhur bir fikrini xatırlamalı oluruq: «…biz öz biliyimizdən elə istifadə etməliyik ki, o, narahatlıq yox, qəlb rahatlığı yaratsın». İngilis yazıçısı xanım Meri Şellinin «Frankenşteyn və yaxud Müasir Prometey» (1818) romanında, hələ az qala 2 əsr əvvəl, insanın öz əməlinin nəticəsini qabaqcadan görməməsi nəticəsində hansı fəlakətlərə düçar ola biləcəyini göstərməyə çalışır. Əsərin qısa süjeti belədir ki, gənc alimin süni yolla kəşf etdiyi əcaib varlıq insanlığa, o cümlədən onun özünə qənim kəsilir. Bəşəriyyət xaos içində vurnuxur. Planetin, daha doğrusu, «Yer üzünün» sonuncu adamı, yəni baş vermiş «qorxulu» hadisəni danışan şəxs öz itinin iştirakı, şahidliyi şəraitində yeni ili - 2100-cü ili qorxu içində qarşılayır.

Bu pessimist roman 200 il əvvəl qələmə alınsa da, bu gün bəşər övladına bir xəbərdarlıq və həyəcan siqnalıdır. Yazıçı sanki gələcək qloballaşmanın, insan fəaliyyəti nəticəsində meydana gələn ziddiyyətli proseslərin istiqamətinin haraya yönəldilməsinin həlledici rol oynadığını əvvəlcədən görür. Lakin bu «fəaliyyət» heç də bütün zamanlarda eyni səviyyə, istiqamət və ladda «köklənməmişdir». Ehtimal və faktlara söykənərək söyləmək olar ki, tarixən insan cəmiyyətləri özünütəşkil və universallaşma prosesini müxtəlif səviyyə və «ölçüdə» qəbul etmişlər. R.Aron görünür elə buna görə yazırdı ki, «insanlıq tarixini anlamaq üçün» çoxlu imperiyalardan, sivilizasiyalardan, epoxalardan çıxış etmək lazımdır.

Cəmiyyətlərin tarixə məlum olan cəhətlərinə toxunan əksər filosof və sosioloqlar qeyd edir ki, hər bir cəmiyyətin təkcə onun özünə xas keyfiyyətləri birləşdirən tipləri mövcuddur. Cəmiyyətin həmin tipləri obyektiv amillərlə bağlı olaraq dəyişikliyə məruz qala bilər. Beləliklə, 3 cür cəmiyyət tipi - ənənəvi cəmiyyət, unifikasiyalanmış cəmiyyət, konqlomerativ cəmiyyət tipləri vardır ki, onların da hər biri hakimiyyət modelinə uyğun şəkildə formalaşır (yeri gəlmişkən, 1-ci tipə adətən hərbi təsir dairəsinə məxsus olan nəhəng dövlətlər, 2-ci tipə etnik respublikalar, 3-cü tipə isə özündə müxtəlif sistemlərin əlamət və elementlərini ehtiva edən cəmiyyətlər daxil edilir).

Hər bir cəmiyyət tipinin özünəməxsus spesifik cəhətləri olsa da, onlardan hər biri digərinə xas keyfiyyətləri daşımağa məhkumdur. Çünki sözün həqiqi mənasında, mütləq izolyasiyada yaşayan cəmiyyət və ya dövlət heç vaxt olmamışdır və bu gün də yoxdur. Cəmiyyətləri bütün hallarda qlobal əlaqələr birləşdirmişdi. Bu, min illər əvvəl də belə olmuşdu, indiki halda da belədir. Lakin bir tipdən başqa tipə keçmək heç bir zaman mexaniki səciyyə daşımayıb. Bu, tədrici bir proses olmuşdu.

Dennis Medauz (Roma klubunun üzvü) 1972-ci ildə Nyu-Yorkda «İnkişafın hüdudları» mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. Hələ o zaman alim qarşıdakı 70 il ərzində baş verə biləcək «böyük qəzalar» barədə proqnozlar vermişdi. O, göstərmişdi ki, çox yaxın gələcəkdə təbii sərvətlərin ehtiyatı tükənəcək, ərzaq və suyun qlobal çatışmazlığı yaranacaq, bəşəriyyəti böyük bəlalar hədələyəcək. O vaxtlar D.Medauzun «İnkişafın hüdudları» əsəri tez bir zamanda 30-dan çox dilə tərcümə olundu, 4 milyondan çox tirajla çap olunub yayıldı. Keçmiş SSRİ məkanında əsərləri «burjua aliminin sayıqlamaları» hesab edilən tədqiqatçı sonralar (2004-cü ildə) Rusiyaya dəvət olunmuşdu. MDU-nun tələbə-müəllim heyəti qarşısında çıxış edən D.Medauz bir daha vurğulamışdı ki, bəşəriyyət «qlobal qəza»ya doğru hərəkət etməkdədir. O, dünya elitasını gəmi radarının operatoru ilə müqayisə edərək demişdi ki, gəmini qarşıda böyük, təhlükəli aysberq gözləyir, amma onun (gəminin) istiqamətini dəyişdirən yoxdur.

Müasir dünyanın inkişaf tendensiyası bir çox etnos və xalqların özünəməxsusluğunu arxa plana keçirir, sanki tərəqqidə mövcud olan ziqzaqların (dolambacların) üstündən «ütü» çəkir. Artıq adını çəkdiyimiz yapon əsilli amerikan sosioloqu Frensis Fukuyama dünya tarixini bu cür dövriləşdirir: «tarix», «tarixin sonu», «postarix». Şühəsiz ki, bu cür bölgü tamamilə şərtidir. Bizə elə gəlir ki, dünya tarixi sivilizasiyalar tarixidir. Dünyanın, daha doğrusu, tarixin inkişafını şərtləndirən amillər hədsiz dərəcədə çoxdur. Bunların əksəriyyəti elmin, texnikanın inkişafı ilə səciyyələnir. Biz artıq sənaye, siyasi və s. inqilablar üzərində geniş şəkildə dayanmadan, bir faktı nəzərə çarpdırmaq istəyirik ki, ən böyük inqilab həm də informasiya ilə bağlıdır; həmin «informasiya inqilabları» adətən aşağıdakı mərhələlər üzrə qruplaşdırılır:

1) nitqin yaranması;

2) yazının meydana gəlməsi;

3) kitab nəşrinin ərsəyə gəlməsi;

4) radio və televiziyanın təşəkkül tapması;

5) kompyuterin, internetin həyata vəsiqə alması.

Heç şübhəsiz ki, hazırki mərhələdə yaşadığımız cəmiyyəti həm də «informasiya cəmiyyəti» adlandırmaq olar.

Firuz Mustafa

Mərkəz.- 2011.- 19 aprel.- S. 15.