İradə Tuncay: “Allah onu bu cahillikdən qorusun!”

20 “Mərkəz” qəzetinin budəfəki qonağı “Ədalət” qəzetinin baş redaktoru, yazıçı-publisist İradə Tuncaydır.

- İradə xanım, sizdən görüş almaq üçün zəng edəndə qrafikinizin sıx olduğunu dediniz. Çox maraqlıdır, bəzi insanlar daim vaxtın azlığından şikayətlənirlər. Belə çıxır ki, siz də vaxtın azlığından gileylənirsiniz?

- Əvvəllər nəsə bu barədə heç düşünmürdüm. Amma indi hiss edirəm ki , patoloji vaxt qıtlığı yaranıb həyatımda. Hər şeyi çatdırmaq istəyirəm, fiziki olaraq gücüm yetmir. Vaxtımın çoxu lazımsız adamların mənasız şikayətlətinə qulaq asmaqla və yollarda keçir. Həm də nəzərə alsaq ki, mən hər üçün gecikmiş bir tale yaşayıram, mənzərə aydın olur

- Özünüzlə hansı məqamlarda tək qalırsınız? Siz axı, daim işdə olursuz…

- Bu xarakterlə bağlı bir şeydir. Yəqin çox vaxt təkəm. Məqamları düşünmədim heç. Hətta belə deyək, lap yaxın adamlarımla danışıb -güldüyüm anda mən tək ola bilərəm və fikrim məni haralarasa apara bilir. İşdə olmağın buna dəxli yoxdur. Özümdən sitat: Görəsən, bəşəriyyətin inkişaf tarixində insanlar nə vaxt özlərinə sual verməyə başlayıblar – “mən kiməm”, “niyə, nə üçün varam?” İnsanlar bu sualı dərk edəcək qədər nə vaxt şüurlu olublar? Filosoflar deyir ki, bu an ancaq insanın özünü tənha hiss etdiyi zaman gəlir. Taleyin hökmüyləmi,ya xarakterin təsiriyləmi, özüylə üzbəüz qalanlar, özüylə üz-üzə gələnlər, öz “Mən”ində insan görə bilənlər və bu “Mən”in dərdində bəşəri dərdləri görə bilənlər dərk prosesinin iştirakçısına çevrilirlər. İnsanın var olmaq savaşında – məhz tənhalıq əzabından keçib, onu yenə bilənlər və həm də bu zaman dərketmə enerjisini (tənhalığın verdiyi) qoruya bilənlər qalib olurlar.

Bədii ədəbiyyat bu problemin təsviriylə də, tənhalıqdan əziyyət çəkən qəhrəmanların bolluğuyla çox zəngindir. Lermontovdan, Dostoyevskidən, C.Londondan, Remarkdan, Folknerdən və kimlərdən üzü bəri yazırlar. Və möhtəşəm “Yüz ilin tənhalığı” – Markes. Amma qəribədir ki, fəlsəfə üçün bu mövzu hər zaman “maraqlı” olmayıb. Yalnız XX əsrdə tənhalıq problemi bəşəriyyətə o qədər doğmalaşıb ki, filosoflar da, psixoloqlar da bunu şəxsiyyətin və insan varlığının əsas problemi kimi görməyə başlayıblar. Özüylə barışı yaşaya bilməyən fərdlər cəmiyyətlə də barışa bilmirlər və bunun yaratdığı ziddiyyətləri düşünək. Düşünək, ay insanlar, düşünək! Düzdür, biz öz fikirlərimizlə tək başına qalmaqdan qorxuruq və çıxış yolunu əyləncədə axtarırıq. Bu əyləncələr təhlükəli olsa da, oraya qaçırıq. Hətta həyat üçün təhlükəli olsa da. Hər hansı avantüranın əsl məğzi qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq deyil əslində – insanın özündən qaçmaq istəyidir.

- Yuxularınız gercəkləşir, yoxsa gördükləriniz elə yuxularınızda qalır?

- İndi xatırlaya bilmirəm hansısa bir arzumu yuxumda görmüşəm ya yox… Amma mən istəklərimi özüm öz cabalarımla gerçəkləşdirməyə çalışmışam həmişə. İnsanı öldürən səbəblərdən biri də əvvəlcə istəklərinin ölməsidir. Yenə özümdən sitat: XIX əsr dünya ədəbiyyatında bu mövzu qırmızı xətt kimi keçir. Ölmüş istəklər… Hətta əsərlərin adları da bunları deyir. Balzakın “İtirilmiş illüziyalar”ı, Dikkensin “Böyük ümidlər”i, Dostoyevskinin “Alçaldılmış və təhqir olunmuş insanlar”ı, Stendalın “Qırmızı və qara”sı…

Hər xalqın özünəməxsus inkişaf tempi var. Dünyanın 200 il əvvəl keçdiyi yola biz indi qədəm qoymuşuq. Hətta 200 rəqəmini bu cəmiyyətin üzünə çırpan qızcığazın da, gözü açılmamış üzü açılan bu qızcığazın da, onu bu yollara salan cəmiyyətin də şüuru 200 il geridədir.

“Biz britaniyalılar özümüzə o qədər aludə olmuşuq ki, fikirləşirik özümüz də, ölkəmizdəki hər şey də Yaradanın şah əsəridir. Buna şübhə eləyən varsa “vətən xainidir”". Bütün əsərlərində mövcud quruluşun eybəcərliyini, saxtalığını ifşa edən Dikens deyirdi bunu.

“Camaatımız hələ o qədər gənc və sadədir ki, bir təmsilin sonunda əxlaqi nəticə görmədikdə onun mənasını anlamır. Camaatımız zarafatı sevmir, kinayəni duymur: bir sözlə, o, yaxşı tərbiyə edilməyib. Camaatımız hələ bilmir ki, ləyaqətli bir cəmiyyətdə və ləyaqətli bir kitabda açıqdan-açığa söyüşə yer verilə bilməz. Və hal-hazırda ziyalılar daha iti və gözə görünməyən, bununla belə yaltaqlıq pərdəsinə bükülmüş öldürücü, qəti zərbələr endirən müdhiş bir alət ixtira ediblər.

Siz deyəcəksiniz ki, əxlaq bununla bir şey qazanmır… Bağışlayın, bəsdir insanlara şirin şeylər yedirtdiniz. Bu şirin onların mədəsini pozub, onlara acı dərmanlar, acı həqiqətlər lazımdır. Lakin bundan sonra siz zənn etməyin ki, bu kitabın müəllifi insan nöqsanlarının islahçısı olmaq kimi lovğa bir xəyala düşüb. Allah onu bu cahillikdən qorusun! Müəllif ancaq zəmanə adamının portretini öz bildiyi kimi çəkməkdən zövq alıb. Həm sizin, həm də özünün bədbəxtliyindən o, belə adamlarla tez-tez rastlaşıb. Xəstəliyin göstərilməsi yetər, onun necə müalicə edilməsinə gəlincə, bunu Allah bilir”.

- Bunu da “Zəmanəmizin qəhrəmanı”nda Lermontov deyib, 200 il əvvəl.

- Demək olar ki, oxucularla yazarlar arasında bir körpü salınıb: kitab təqdimatları və ədəbi müsabiqələr. Bunlarla bağlı nə deyə bilərsiz?

-Alqışlayıram, burada pis nə var ki? Kitabla, oxumaqla bağlı hər şeyi ancaq dəstəkləmək lazımdır.

-İradə xanım tənqid olunmusuzmu?

- Tənqid?.. Bəlkə fikirlərimlə bağlı narazılıq edənlər olub. Amma peşəkarlıq baxımından yox, olmayıb. Nəyi tənqid edəcəklər ki ?…

- Gənc yazarlardan kimləri oxuyursunuz?

- Kimi yaxşı bilirəmsə, oxuyuram. Bu gün diqqət çəkən gənclər ki var oxuyuram. Xoşum gəlir – ruhları azaddır, üsyan var, düzəni dəyişmək istəyi var, bəzən bundan doğan ifrata varmaq da müşahidə edirəm. Amma gənclik belə olmalıdır, var olsunlar!

- Taleyə inanırsınızmı?

- İnanıram və bəxt ulduzumun məni niyə belə gec axtarıb tapdığına da bilmirəm təəssüf edim, ya sevinim. Gecikdi hər şey, amma yəqin belə olmalıymış. Bir dəfə ad günüm ərəfəsində özümlə bağlı zarafatyana bir yazı yazmışdım. Bir parçanı diqqətinizə təqdim edim: – Gəl, gülüm, gəl! Üz-üzə, diz-dizə oturaq. Gör nə zamandır birlikdə yol gəlirik. Kimsəyə demədiklərimizi özlüyümüzdə çək-çevir edirik. Qazancımız nədir, itirdiyimiz nə? Alacağımız, borcumuz varmı? Bu burulğanın içində burulub-burulub sındıqmı? Əzilib-əzilib əyildikmi? Doğrumuz nə oldu, yalanımız nə? Hansı tərəf ağır gələcək? Bilirəm bezmisən bu suallardan, ancaq qaçacaq yer yox ki?! Səhər pəncərədən baxıb payızın solğun mənzərəsini, tökülən yarpaqları, duman-çiskini, ya da selləmə yağan yağışı seyr eləyəndə ürəyindən nə keçir, gözəlim? Güzgünün qabağına keçəndə, telinə daraq çəkəndə elə özünün də bu payızdan fərqlənmədiyini düşünürsənmi, əzizim? Saç ağarır, sifətdə hər gün yeni cizgilər peyda olur, ağrayıb-sızıldayan bədən üzvlərinin siyahısı böyüyür. Bilirəm, barışmaq istəmirsən – belini dikəldirsən, saçlarını düzəldirsən, sifətini malalayıb qırışları gizlədirsən. Lap tutalım, bunların heç biri yoxdur – saç da ağarmayıb, bel də ağrımır, sifət də hamardır – yaş ki var. Nə qədər gizlətməyə çalışsan da, nə qədər xoş sözlər eşitsən də özün bilirsən ki, bu yükü neçə ildir daşıyırsan… Gəl, gülüm, gəl! Qoşulaq zamanın iti axarına. Heç nəyin dərinliyinə varmayaq, canım-gözüm. Gəl, əlimi uzadıram sənə. İstəyirsən hayqırım, istəyirsən pıçıltıyla danışım, yetər ki, aralanma, küsmə, incimə. Bu “kəndirsiz kəndirbazlar” məmləkətində Sirat körpüsünün üstündən keçirik birlikdə, 48 ildir…

- Uğur qazanan məşhur insanların bəzilərində qısqanclıq hissi var. Sizdə necə, o hiss var?

- Deyim ki, özümü uğurlu insan sayıram, düz olmaz. Çox zəhmət çəkən və bu zəhmətin bəhrələrini yeyən desək, bəlkə yerinə düşər. Qısqanclıq isə yoxdur, tam səmimi deyirəm. 20-ci əsrin məşhur bir opera divası olub – Mariya Kallas. Ondan belə bir sual veriblər təxminən, cavabı mənim də cavabım olsun: “Düşmənlərimin olmadığı an o deməkdir ki, artıq mən də mövcud deyiləm. Mənim rəqibim yoxdur. Əgər kimsə mənim kimi oxuya bilsə, səhnədə mənim kimi oynaya bilsə və mənim bütün repertuarımı olduğu kimi ifa edə bilsə, bax, o, mənim rəqibim ola bilərik”.

Тural Qan

Mərkəz.- 2011.- 29 dekabr.- S.13.