Qərbi Azərbaycanlı qaçqınların hüquqlarının bərpası beynəlxalq müstəvidə…

Bu barədə nə vaxtadək özümüz deyib, özümüz eşidəcəyik?

Ötən ilin noyabrın sonu, dekabrın birinci ongünlüyündə Azərbaycan türklərinin tarixi torpaqları olan indiki Ermənistan Respublikası ərazisindən tam deportasiyasından nə az, nə çox, düz 22 il ötdü. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının məlumatına görə, 1988-ci ilin məhz həmin günlərində Ermənistan SSR-in ümumi ərazisinin 8 min kvadrat kilometr hissəsindəki 172 yaşayış məntəqəsində yaşayan 182 min azərbaycanlı, habelə Azərbaycan Respublikası keçmiş Ali Sovetinin Qaçqınlar üzrə Komissiyasının məlumatına görə, 18 min kürd və min nəfər rus zorla daimi yaşayış yerlərindən deportasiyaya məruz qalıb. Lakin qeyri-rəsmi məlumatlara görə isə, deportasiya edilənlənlərin ümumi sayı 250 min nəfərdən artıqdır. Həmin dövrdə Ermənistanda və Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlı əhaliyə qarşı açıq çıxışlar başlasa da, Ermənistan SSR Ali Sovetinin 1989-ci il dekabrın 1-də «Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Azərbaycan SSR-dən ayrılaraq Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi haqqında» qəbul etdiyi qərar deportasiya əməliyyatı üçün hüquqi baza rolunu oynadı. Beləliklə, Ermənistan dövləti lokal separatçılığı və bu gün də davam edən işğalçılıq siyasətini rəsmiləşdirdi. Ermənilər qərarın icrası prosesini, yəni azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarından kütləvi deportasiyasının sonuncu mərhələsini 1989-cu ilin dekabrın 29-da «uğurla» sona çatdırdılar. Qeyd etmək yerinə düşər ki, hazırda Ermənistan ərazisində bir nəfər belə azərbaycanlı yaşamır və Ermənistan praktik olaraq dünyada ən monoetnik dövlətə çevrilib. Azərbaycanlıların deportasiyası prosesi həm də soyqırımla müşayiət olunub. Keçmiş SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin yarımçıq qalmış istintaq materiallarında göstərilir ki, Ermənistan hökumətinin həyata keçirdiyi deportasiya zamanı 216 nəfər azərbaycanlı qətlə yetirilib, o cümlədən onlardan 2 nəfərin diri-diri başı kəsilib, 11 nəfər sağ ikən, 2 nəfər öldürüldükdən sonra yandırılıb, 1 nəfər asılıb, 3 nəfər doğranıb, 29 nəfər avtomobilin təkərləri altında qoyulub, 41 nəfər vəhşicəsinə döyülərək, 1 nəfər elektrik cərəyanına qoşularaq öldürülüb, 1 nəfər özünü öldürüb, biri hamilə qadın olmaqla 10 nəfər infarktdan ölüb, 49 nəfər qaçarkən dağlarda donub, 8 nəfər itkin düşüb. Öldürülənlərin 57-si qadın, 23-ü isə uşaq olub.

Lakin üstündən 22 ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq dünya ictimaiyyəti hələ də Qərbi Azərbaycandan zorla deportasiya edilmiş şəxslərin hüquqlarının tanınması istiqamətində əməli addımlar atmaqda, hələ də bu fakta hüquqi-siyasi qiymət verməkdə həvəsli görünmür. Daim haqq-ədalətdən, insan hüquq və azadlıqlarının təminatından dəm vuran, reallıqda isə ikili standart mövqeyindən çıxış edən beynəlxalq təşkilatlar nədənsə, qərbi azərbaycanlı qaçqınlarla bağlı məsələnin - Ermənistanın ayaqlar altına atdığı fundamental insan hüquqlarının üzərindən sükutla və iti addımlarla keçməyə üstünlük verirlər. Bu azmış kimi Azərbaycan Respublikası qoşulduğu BMT Baş Məclisinin 1951-ci ildə qəbul etdiyi «Qaçqınların statusu haqqında» Konvensiyaya riayət edərək qərbi azərbaycanlı qaçqınlara vətəndaşlıq statusu verdikdən sonra BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı onların adlarını öz siyahılarından çıxarıb. Ali Komissarlıq bu qaçqınların artıq vətəndaşlıq aldıqlarını, yerləşdirildiklərini və Azərbaycan hökuməti tərəfindən təmin edildiklərini əsas gətirərək bu addımı atdığını bildirib. Halbuki, 2001-ci ildə Dövlət Neft Fondu yaradılarkən ümummilli lider Heydər Əliyevin imzaladığı fərmanın ilk bəndində də Ermənistandan qovulmuş qaçqınların siyasi statuslarının doğma torpaqlarına qayıdanadək sabit saxlandığı qeyd olunur. Düzdür, onların imtiyazları ləğv olunub, çünki onlar məskunlaşıblar. Lakin bu onların statuslarının itirildiyi demək deyil. Azərbaycan hökuməti dəfələrlə Ermənistandan qovulmuş soydaşlarımızın qaçqın statusuna malik olduqlarını, öz doğma yurdlarına qayıdana qədər onların qaçqın statusunun saxlanıldığını bəyan edib. Hüquq müdafiəçisi Sahib Məmmədov da 1998-ci ildə Qərbi Azərbaycan qaçqınlarına vətəndaşlıq verilməsinin düzgün addım olduğunu bildirdi. O, bu insanların hər zaman öz Vətənlərinə qayıtmaq hüququnu özlərində saxladıqlarını vurğuladı. Ən paradoksal hal isə ondan ibarətdir ki, məlum hadisələr zamanı Azərbaycanı tərk etmiş ermənilər hələ də Ali Komissarlığın siyahısından çıxarılmır. Ermənistan bu şəxslərə vətəndaşlıq vermir və qoşulduğu konvensiyaya hörmətsiz yanaşır. Buna baxmayaraq Ali Komissarlıq, o cümlədən digər beynəlxalq təşkilatlar Ermənistana qarşı lütfkar davranmağa davam edirlər.

Təəssüfləndirici hal həm də bundan ibarətdir ki, məlum hadisələr zamanı azərbaycanlılara nə qədər maddi ziyan dəydiyi ilə bağlı indiyədək dəqiq hesablama aparılmayıb. Lakin müxtəlif ictimai təşkilatların, o cümlədən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnsan Hüquqları İnstitutunun mərhum direktoru, vətənpərvər alim Rövşən Mustafayevin rəhbərliyi ilə institut əməkdaşlarının 2006-cı ildə apardıqları araşdırmalara görə, soydaşlarımıza 20-50 milyard ABŞ dolları dəyərində maddi ziyan dəyib. Araşdırmalar soydaşlarımıza məxsus təkcə daşınmaz əmlakın dəyərinin 20 milyard dollar olduğunu üzə çıxarıb. Həmin vaxt bu faktları təsdiqləyən kifayət qədər - 120 cilddə material toplanıb. Məlumdur ki, Ermənistan SSR-də azərbaycanlıların 90 faizindən çoxu kəndlərdə yaşayıb. Bu isə təbii ki, onların kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmasını şərtləndirib. Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyətində toplanmış sənədlər əsasında hesablanaraq müəyyən edilib ki, kolxozlarda azərbaycanlılara məxsus olan 43789 baş iri, 454660 baş xırdabuynuzlu mal-qara, yüz minlərlə ev quşları, arı ailələri, 170 mədəniyyət evi, 274 məktəb binası, 119 kitabxana, uşaq bağçaları, həkim məntəqələri, məscid binaları, 1381 yardımçı təsərrüfat tikililəri, 2169 ədəd avtomobil, 1976 ədəd traktor, 3132 ədəd kənd təsərrüfatı texnikası bütünlüklə ermənilər tərəfindən əvəzi ödənilmədən mənimsənilib. Bundan əlavə kənd əhalisi olduqları üçün soydaşlarımız həyətyanı torpaq sahəsinə də malik olublar. Faktdır ki, deportasiyanın başlanmasına bir neçə il qalmış mərkəzi hakimiyyət tərəfindən aparılan torpaq inventarlaşmasına görə bütövlükdə Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sahib olduqları həyətyanı torpaq sahəsinin ümumi həcmi 50 min hektardan artıq olub. Öz yurdlarından qaçqın düşmüş azərbaycanlılara kompensasiya ödənilməsi məsələsi gündəmə gələrkən iqtisadçı ekspertlər bildirirlər ki, ötən 22 il ərzində həmin 50 min hektar ərazidən əldə edilən məhsuldan götürülən gəlir də kompensasiya kimi hesablanmalıdır. Digər tərəfdən yenə sovet dövründə aparılan inventarlaşmaya görə, Ermənistan SSR-də yaşayan soydaşlarımıza 2 milyon kvadrat metrdən çox fərdi yaşayış sahəsi (mənzillər) məxsus idi. SSRİ-nin digər müttəfiq respublikalarında olduğu kimi, Ermənistanda da kolxoz və sovxozlarda çalışan əhaliyə əməkhaqqı ilin sonunda ödənilirdi. 1988-ci il hadisələri ilin sonuna təsadüf etdiyindən soydaşlarımız bir illik maaşlarını da ala bilməyiblər. Bundan başqa SSRİ dağılandan indiyədək Ermənistanda torpaq islahatı aparılmayıb. Lakin bu islahatın nə vaxt aparılmasından asılı olmayaraq orada soydaşlarımızın da payları var. Üstəlik Ermənistan dövləti əvvəllər kolxoz və sovxozlara aid olan torpaqlardan istifadə edərək nə qədər mənfəət götürübsə, bunda da deportasiya olunan azərbaycanlıların payı var. R.Mustafayevin apardığı hesablamalar həmin hadisələr nəticəsində azərbaycanlılara 20-50 milyard dollar dəyərində maddi ziyan dəydiyini üzə çıxarsa da, bu da dəqiq rəqəm deyil. Çünki bu hesablama soydaşlarımızın 1988-ci ildən 1993-cü ilədək olan qaçqınlıq dövrünə aiddir. 1993-cü ildən bu günümüzədək olan dövrdə isə heç bir hesablama aparılmayıb. Məsələn, azərbaycanlılara məxsus olan torpaqdan götürülən məhsulun dəyəri, hər bir ağacın qiyməti, həmçinin mal-qaranın artımı və sair məsələlər açıq qalır. Deportasiya olunanlara dəyən maddi ziyan dedikdə yalnız orada qalan daşınmaz əmlak, həmin daşınmaz əmlakdakı əşyalar nəzərdə tutulmamalıdır. Ötən müddət ərzində azərbaycanlılara məxsus torpağın gəlir faizi də bu rəqəmin üstünə gəlinməlidir. Çünki qəbul olunmuş beynəlxalq normalara görə, münaqişələr baş verərkən qaçqın düşən əhaliyə dəyən maddi ziyan məhz qeyd etdiyimiz qayda əsasında hesablanır.

Bütün bunlara baxmayaraq, vaxtilə Azərbaycan SSR-də yaşayan ermənilər əmlak, mal-mülk və kompensasiya məsələləri ilə bağlı Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə bizdən daha çox müraciət ediblər.

Onlar Azərbaycanda yaşadıqları mənzillərdən əlavə olaraq ölkəmizdən külli miqdarda vəsait tələb edirlər. Belə ki, erməni iddiaçılar vaxtilə Azərbaycanda çalışdıqları sənaye müəssisələrinin, fabriklərin, zavodların, kənd təsərrüfatı sahələrinin özəlləşdirilməsindən pay, yeraltı və yerüstü sərvətlərimizə, o cümlədən son illər uğurla gerçəkləşdirilən neft-qaz layihələrindən əldə edilən gəlirə görə kompensasiya istəyirlər. Bu iddiaların qarşısını almaq və əks-hücum təşkil etmək üçün Azərbaycan tərəfi də beynəlxalq məhkəmələrə, o cümlədən Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə çoxsaylı iddia ərizələri ilə müraciət etməlidir. Bu müraciətlərdə yuxarıda qeyd olunan məqamlar öz əksini tapmalıdır. BMT Baş Məclisinin 1951-ci ildə qəbul, Azərbaycan Respublikasının 1992-ci ildə ratifikasiya etdiyi «Qaçqınların statusu haqqında» Konvensiyanın 34-cü maddəsi öz tarixi torpaqlarından deportasiya olunanlara beynəlxalq məhkəmələrə, o cümlədən Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət etmək, indiki halda isə Ermənistan Respublikasından kompensasiya tələb etmək hüququ verir. BMT Baş Məclisinin 1948-ci il dekabrın 10-da qəbul olunan Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsinin 13-cü maddəsindən isə oxuyuruq:

1. Hər bir şəxs hər bir ölkə hüdudunda sərbəst hərəkət etmək və yaşayış yeri seçmək hüququna malikdir 2. Hər bir şəxs öz ölkəsi də daxil olmaqla, istənilən ölkəni tərk etmək və öz ölkəsinə qayıtmaq hüququna malikdir. Göründüyü kimi, qərbi azərbaycanlı qaçqınların öz tarixi torpaqlarına qayıtmaları, habelə dəymiş maddi və mənəvi ziyana görə Ermənistan dövlətindən kompensasiya tələb etmələri üçün güclü hüquqi baza, eyni zamanda, siyasi zəmin mövcuddur. İndi yalnız bu istiqamətdə fəallığı artırmaq qalır. Eyni zamanda, mühacir Qərbi Azərbaycan hökuməti və parlamentinin yaradılması ideyası zaman-zaman gündəmə gəlsə də, bu istiqamətdə konkret addım atılmayıb. Halbuki, Ermənistanla sülh danışıqlarının getdiyi bir vaxtda bu ideyanın gündəmə gətirilməsinin Azərbaycan üçün əlavə üstünlükləri ola bilər. Yəni Dağlıq Qarabağ ermənilərinə hansı status veriləcəksə, qərbi azərbaycanlılara da həmin status verilə bilər.

İnsaf naminə son vaxtlar bu istiqamətdə görülən bəzi işləri qeyd etmək də yerinə düşərdi. Son illər bir neçə ictimai təşkilat daxili resurslar hesabına qərbi azərbaycanlı qaçqınların Ermənistana qarşı ərizələrinin hazırlanması prosesinə başlayıb. Ötən ilin yazından QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının maddi yardımı ilə «Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunanların hüquqlarının Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsində müdafiəsi istiqamətində maarifləndirmə» adlı layihə həyata keçirən Beynəlxalq Diaspor Mərkəzi (BDM) layihə başa çatsa da, bu işin sistemli və ardıcıl davam etdirilməsi qənaətinə gəlib. Layihə çərçivəsində 40-a yaxın ərizə hazırlanaraq BDM-in vəkalətliyi ilə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə göndərilib. Ərizələr hüquqşünaslar tərəfindən hazırlanaraq xüsusi xəbərnamə qaydasında poçt vasitəsi ilə məhkəmənin yerləşdiyi Fransanın Strasburq şəhərinə yola salınıb. Verilən rəsmi bildirişə görə, artıq həmin məktublar məhkəmənin katibliyinə yetişib və ərizələrin məhkəmə tərəfindən qeydiyyatdan keçirilməsinə nail olunub. Lakin bir güllə bahar olmadığı kimi, bir təşkilatın da nə maddi vəsaiti, nə də insan resursları miqyası bu qədər böyük olan işin öhdəsindən sonadək yüksək səviyyədə gəlmək üçün yetərli sayıla bilməz. Bu işin sistemli, ardıcıl və planlı şəkildə görülməsi üçün hər birimizin səfərbər olmasına, təşkilatlanmağımıza, Heydər Əliyev Fondunun Rusiya nümayəndəliyinin rəhbəri Leyla Əliyevanın başlatdığı və bütün dünyada geniş vüsət alan «Xocalıya Ədalət» kimi bir beynəlxalq ictimai kampaniya başladılmasına, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciətlərin sayının artırılmasına çox böyük ehtiyac var. Çünki qarşı tərəf Azərbaycana qarşı yönəlmiş hər bir işə hər zaman çox hazırlıqlı, güclü və təşkilatlanmış şəkildə gedib. Əgər biz də bu cür etməsək, Avropanı, Amerikanı cənginə almış erməni ideoloji maşınını durdurmağımız kifayət qədər çətin olacaq.

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçündür

Səxavət HƏMİD

Mərkəz.- 2011.- 4 mart.-S. 5.