Qloballaşma və mədəniyyət

Mədəniyyət və sivilizasiya arasında dəmir sədd çəkmək istəyənlər səhv edirlər. Rus alimi S.V.Sokolovun mədəniyyətə aid etdiyi mülahizələri çox güman ki, özündə sivilizasiya ilə bağlı fikirlərə də müncər edilə bilər. Sokolovun qənaətinə görə, mədəniyyət özündə: 1) ictimai şüuru, 2) praktik və mənəvi fəaliyyət vərdişlərini, 3) sosial dəyərlər məcmusunu ehtiva edir. Beləliklə, cəmiyyət özlüyündə 1) adamları, 2) mədəniyyəti, 3) sosial fəaliyyəti, 4) təbiəti birləşdirir. Bizə elə gəlir ki, müəllif sonuncunun (təbiətin) mədəniyyətə daxil edilməsi ideyasını müdafiə edərkən təbiətin yalnız insan fəaliyyətinə tətbiq edildiyi «hissəsini» nəzərdə tutur.

Başqa bir rus alimi N.Danilevski sivilizasiyaları daha çox regional dövlət və millətlər üzrə təsnifatlandırır. O, özünün «Rusiya və Avropa» adlı əsərində sivilizasiyanın tarixi-mədəni tiplərini belə müəyyənləşdirir: Misir, Çin, Assuriya-Vavilyon-Finikiya, İran, Yəhudi, Yunan, yeni semit, german-roman (Avropa) sivilizasiyaları. Danilevski belə hesab edir ki, sivilizasiyalar bir-birindən asılı olmayaraq, insanlar tərəfindən yaradılır. Mövcud sivilizasiyaların hər biri üç mərhələni keçir: yaranma, çiçəklənmə, səngimə (çökmə). Bizcə, sivilizasiyanın bu cür təsnifatında da qeyri-adi bir yanaşma nəzərə çarpmır.

Vaxtilə O.Şpingler «Avropanın qürubu» (1918) adlı əsərində sivilizasiyanın 8 tipini göstərirdi: Misir, Vavilyon, Hind, Çin, Yunan-roma, (klassik) ərəb, meksikan, qərb sivilizasiyası. O.Şpingler belə hesab edir ki, hər bir sivilizasiyanın özünəməxsus cəhətləri vardır: yunan-gözəllik, german-romansa elm və texnika sahəsində diqqəti cəlb edir.

A. Toynbi isə sivilizasiyanı daha çox dini doktrina və komponentlərlə bağlayır və bu mənada 5 növ canlı sivilizasiyanın mövcudluğunu iddia edir: 1) xristian (qərb cəmiyyəti); 2) pravoslav-xristian (Rusiya, Ukrayna, Belorusiya və s.); 3) İslam (Şimali Afrika və Orta Şərq); 4) hind (Hindistan); 5) buddist (Çin və s.). A.Toynbi göstərir ki, bir sivilizasiyanın inkişafı digərini həzm etmir.

Sivilizasiya bir hadisə və anlayış kimi ən müxtəlif bucaqlar altında təhlil və təsnifata cəlb olunmuşdur. Bir çox tədqiqatçılar az qala yer üzündə baş verən bütün sosial fəlakətlərin kökünü belə, mövcud sivilizasiyaların bir-biri ilə dinc şəraitdə, yanaşı yaşaya bilməməsində görürlər. Elə buna görə də deyə bilərik ki, sivilizasiyalar arasındakı dialoq və ya toqquşmalar bu gün Qərb fəlsəfəsinin ən «dəbdə» olan mövzularındandır. Tanınmış sosiloq F.Fukuyamanın «Tarixin sonu» əsərində soyuq müharibənin başa çatması ilə əlaqədar Qərblə qeyri-qərb ölkələri arasında ideoloji mübarizədən bəhs edilir.

Hal-hazırda elmi-fəlsəfi ədəbiyyata Şərq və Qərb arasındakı rəqabət, mübahisə və «geniş münaqişə»nin daha çox diqqət mərkəzində olması inkarolunmaz faktdır. Bəs görəsən, bu «münaqişənin» əsasında nə dayanır? Ümumiyyətlə, belə bir «münaqişə» mövcuddurmu?

Müəllif öz araşdırmalarında bir sıra yeni qənaətlər əldə edir: o, belə hesab edir ki, mütləq anlamda Şərq-Qərb «qarşıdurması» əslində süni yaradılmış bir «problemdir». Lakin bununla belə, Şərq və Qərb arasında müəyyən elementar sosial və mənəvi fərqlərin mövcudluğu inkarolunmaz faktdır.

Qloballaşan dünyamızda Şərq və Qərb arasında mövcud olan fərqlər heç də barışmaz, həlli mümkün olmayan səviyyədə deyildir. Əksinə, indi hər şeyin olmasa da, çox şeyin ortaq məxrəcə gəlmə imkanları daha geniş şəkildə təzahür etməkdədir. Qərb və Şərq sivilizasiyalarının qovşağında yerləşən Azərbaycan öz mədəniyyət kvintessensiyasında hər iki qütbün “yükünü” daşımaqdadır.

Mədəniyyətlər arasındakı əlaqə və fərqlər əsrlər boyu sosial elmlərin maraq dairəsində olsa da, bu məsələyə diqqət İkinci Dünya Müharibəsindən sonra xüsusilə güclənmişdir. Sosioloqları ən çox məşğul edən problemlərdən biri Qərb və Şərq mədəniyyətlərinin müxtəlif inkişaf istiqamətlərinə malik olması, bir-birinin əksi olan müstəvilərdə formalaşmasıdır.

Mədəniyyətlərin qarşılıqlı münasibətlərinin yeni baxış bucağı altında tədqiqi haqqında danışarkən, digər bir sosioloq - Harvard Universiteti strateji araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Samuel Hantinqtonun adını xatırlatmaq olar. O, özünün 1993-cü ildə çap etdirdiyi «Sivilizasiyaların toqquşması» əsərində gələcək müharibələrin iqtisadi-siyasi və s. sahədəki ziddiyyətlər nəticəsində deyil, mədəniyyətlərin toqquşması nəticəsində yarana biləcəyini əsaslandırmağa çalışır. Bu kitab, bir növ, tədqiqatçının əvvəllər iddia etdiyi baxışlar sisteminin yekunudur. Hantinqtonun əsas qənaəti bundan ibarətdir ki, gələcəkdə ölkələr arasında baş verə biləcək konfliktlərin səbəbini ideoloji və iqtisadi amillərdə deyil, mədəniyyətlərin konfliktində axtarmaq lazımdır. Hantinqton öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün 5 əsas arqument götürür:

1. Əsrlər boyu formalaşan sivilizasion fərqlər bu gün də mövcuddur və gələcəkdə də aradan götürülməyəcək.

2. Sivilizasion özünüdərkin inkişafı sivilizasiyalar arasında fərqlərin dərinləşməsinə aparır.

3. Fundamentalist hərəkatlar formasında «dinlərin dirçəlişi» yaranacaq.

4. Sivilizasiyaların hər birində «öz kökünə qayıtmaq» istəyi yaranacaq.

5. İqtisadi və siyasi xüsusiyyətlərdən fərqli olaraq mədəniyyət amili dəyişikliyə daha az məruz qalır və mədəniyyətlər arasındakı fərqləri götürmək, birləşdirici kompromis variant tapmaq çox müşkül məsələdir.

(davamı növbəti sayımızda)

Firuz MUSTAFA

Mərkəz.- 2011.- 18 mart.-S.15.