Yaddan çıxmaz Qarabağ – adi bayatı, yoxsa gerçək tarix?

Hardasa 12 yaşım var idi. Yay tətilində Qarabağa getmişdik, Ağdamın Kolanı kəndinə (camaat arasında Xaçınstroy deyirdilər). Uşaqlıq yaddaşının ən maraqlı səhifələri yazılırdı o günlərdə. Xaçın (su anbarı) gölünün sahili, Uşaqlarla (Səxavətlə, Rəhmanla) Almadətli kəndindəki bağlara alma oğurluğuna getməyimiz, bağın qarovulçusu Arifin bizim arxamızca düşməsi, avarlı qayıqda təkbaşına gölü keçməyim, qaçıb canımı qurtarmağım, daha nələr, nələr…

Bunları niyə xatırladım?

Sadəcə yadıma salmaq istədim ki, “Qarabağ şikəstəsi”nə xanəndənin canlı ifasında ilk dəfə deyəsən elə o vaxt qulaq asmışam. Əslində Qarabağ faciəsi mənim beynimdə elə o vaxtdan başlayıb. Kənddə toy var idi. Nə isə yadımda qalıb ki, xanəndənin yanıqlı zil səsi var idi və o həmin toy axşamı, yəni 1972-ci ilin yayında, o toyda “Qarabağ şikəstəsi” oxuyurdu.

Əzizinəm Qarabağ,

Şəki, Şirvan, Qarabağ.

Aləm cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ.

Musiqi və Xanəndənin səsi ecazkar olsa da, bayatının sözləri yaddaşımın bir guşəsində elə o zamandan ilişib qaldı. O zaman sadəcə bayatının sözləri ürəyə və dilə yatımlı olduğundan yadımda qalmışdı. O günlərdə heç ağlıma da gəlməzdi ki, bir vaxtlar bu bayatı haqqında dərindən düşünüb onun milli, tarixi və siyasi mahiyyəti haqqında araşdırma aparacağam. O zamanlar əzbər bildiyim başqa bir şeir də-böyük şairimiz Səməd Vurğunun Azərbaycan şeirinin bir bəndi də məni bu bayatı haqda düşünməyə yönəldirdi.

Könlüm keçir Qarabağdan.

Gah o dağdan, gah bu dağdan,

Axşamüstü qoy uzaqdan

Havalansın Xanın səsi,

Qarabağın şikəstəsi.

Sözün düzü o vaxt ilk ağlıma gələn fikir bu olmuşdu ki, xanəndə Qarabağı şikəst bir uşaq kimi əzizləyir. Amma elə o vaxtlar anlaya bilməmişdim ki, Şəkinin, Şirvanın bura nə dəxli var? Həmçinin bayatının son misrası olan “Yaddan çıxmaz Qarabağ” deyimi nə deməkdir? Kimdir ki Qarabağı unudan? Xanəndə niyə belə oxuyur? Bunlar hamısı o zaman idi.

İllər keçdi, zaman dəyişdi, Sovet İmperiyası çökdü, Azərbaycan 20-ci ildə itirdiyi Dövlət Müstəqilliyini bərpa elədi. Amma Qarabağ işğal olundu. Başımıza gələnlər taleyimizi, düşüncəmizi dəyişdi. Elə o vaxtdan bu bayatının izinə düşdüm. Əvvəllər elə bilirdim ki, ötən əsrin əvvəllərində bədnam qonşular tərəfindən Qarabağın işğalı həyata keçiriləndə, nənələrimizin dilindən deyilən bir ağıdı bu bayatı. Sonralar anladım ki, Qarabağ və Şuşa xanı İbrahim xan Rus imperiyasının güclü təzyiqləri altında Qarabağ Xanlığının işğalına imza atıb, yəni Rus imperiyasının tərkibinə verilməsinə imza atıb.

Muğam Azərbaycan milli musiqisinin möhtəşəm məbədidir. Ulu xalqımızın varlığından süzülüb gələn bu məbəddə (rahib ya da kahin) olmaq hər bir soydaşımız üçün şərəfdir. Bu məbəddə on iki muğamla yanaşı, bir neçə zərb muğam da var. Arazbarı, Simayi-Şəms, Şirvan şikəstəsi, Mani-Osmani, Mənsuriyyə, Qarabağ şikəstəsi və s. Bu zərb muğamların hər biri haqqında geniş danışmaq mümkündür, amma bu zərb muğamların heç biri, Qarabağ şikəstəsi kimi, həm musiqisi, həm də sözləri ilə konkret tarixi faciəmiz olan Qarabağ faciəsi ilə əlaqədar yaradılmayıb.

Sovet dövründə belə bir fikir formalaşdırmağa çalışırdılar ki, Qarabağ bayatısı guya Xan qızının Tehrana ərə getməsi ilə bağlıdır. Guya Xanqızı Qarabağdan Tehrana köçərkən, xiffətdən və ya həsrətdən

Tehran cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ, – deyib.

Məncə bu heç bir məntiqə uyğun gəlmir. Əvvəla Xanqızı özü bayatı desəydi Şəki, Şirvan, Qarabağ yox, məsələn: Ağdam, Şuşa, Qarabağ deyərdi, yəni ən yaxın və doğma əhatəni dilə gətirərdi. Beləliklə, bu versiya daha çox uydurmaya oxşayır, sadəcə xan qızının adından el-obada çağırılan bayatı təsiri bağışlayır.

Tam əminliklə deyə bilərəm ki, bu bayatı məhz Qarabağ xanlığının işğalı ilə bağlı yaradılıb və Qarabağ şikəstəsi zərb muğamı da ona görə belə kədərli, yanğılı, əzəmətli və unudulmaz bir formada bəstələnib ki, bu tarixi gerçəkliyi xalq heç zaman unutmasın.

Bu bayatını araşdırmaya başladığım ilk andan bayatının son misrası diqqətimi cəlb etdi.

“Yaddan çıxmaz Qarabağ”. Nə üçün bayatı məhz bu fikirlə bitir? Anladım ki, Qarabağın varlığını, tarixini, mahiyyətini yaddaşlardan silmək niyyəti var imiş məlum düşmənlərimizin. Bu təhlükəni duyaraq, o dövrün tanınmış ziyalıları, (Mirmövsüm Nəvvab və s.) bu bayatını məqsədyönlü yaratmış və bu bayatıda gerçək tariximizin Qarabağ səhifəsini yaddaşlara həkk etmək istəmişdilər. Ulu dədələrimizin niyyəti ilk baxışdan adi və sadə görünən bir neçə misralıq bayatıda 1805-ci il faciəsini əks etdirmək olub. Bəs onda Şəki, Şirvanın bu bayatıya nə aidiyyatı var? Elə bu tarixi bayatının sirri də məhz bu misrada gizlənirmiş.

“Şəki, Şirvan, Qarabağ”- məntiqi və tarixi ardıcıllığa diqqət yetirin, Şirvan, Şəki, Qarabağ-da deyə bilərdilər. Bəs niyə deməyiblər? Çünki məlum xanlıqların işğal tarixlərinə uyğun ardıcıllıqla yaradıblar bayatını. Bu məntiqlə belə bir fikir deyə bilərik ki, bu təsadüfən emosional vəziyyətdə çağırılan bayatı deyil, daha doğrusu, hisslərin yox, düşüncənin məhsuludur.

İlkin araşdırılmalardan belə məlum oldu ki, 1801-ci ildə Şəki, 1804-cü ildə Şirvan və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi , 1805-ci ildə də Qarabağ xanlıqları zorən Rus imperiyasının tərkibinə qatılmışlar. Araşdırmaların nəticəsi belə düşünməyə əsas verir ki, bu möhtəşəm bayatı duyğusal nənələrimizin dərddən çağırdığı bayatı deyil, əslində bu bayatı faciənin içində qovrulan, tarixi gerçəyin sarsıntısını içdən keçirən ulu dədələrimizin düşünülmüş əsəridir. Şəki, Şirvan, Qarabağ xanlıqlarının, Rus imperiyası tərəfindən işğalının şahidi olmuş dədələrimiz bu faciəni xalqın yaddaşında daimi yaşaması üçün, millət bu faciəni heç zaman unutmasın deyə bu bayatını yazmış və bununla kifayətlənməyərək, ”Qarabağ şikəstəsi”ni də faciələrimizin ruhuna bəstələmişdilər. Heç şübhəsiz ki, böyük Səməd Vurğun:

Havalansın Xanın səsi,

Qarabağın şikəstəsi.

-deyəndə bu tarixi gerçəklikdən xəbərsiz deyildi. Nəhayət, araşdırmaların nəticəsi gördüyünüz kimi bir bayatının timsalında acı tarixi gerçəyi ortaya qoydu. Zamanın gedişi belədi, taleyin hökmü belədi. Qarabağ bu gün işğal olunmayıb. Bayatıdan da göründüyü kimi, 1805-ci ildə işğal olunub. Tanrı bizim xalqı bundan sonra işğal bayatılarından hifz etsin. Allah böyük alimimiz Xudu Məmmədovun ruhunu şad etsin və bizə zəfər bayatıları qismət etsin.Amin!

Bu qala bizim qala,

Həmişə bizim qala.

Tikmədim özüm qalım,

Tikdim ki, izim qala.

Rauf Zeyni

Mərkəz.- 2011.- 3 noyabr.- S. 7.