Qırğız çöllərinin ətrini dünyaya yayan yazar – Çingiz Aytmatov

Bütün məşhur insanların, yazıçıların, müğənnilərin, bəstəkarların, hətta ictimai-siyasi xadimlərin belə, pərdəarxası görünməyən tərəfləri, məqamları, sevdiyi insanla yaşadığı xoşbəxt anları olur. Bəziləri bunu gizlətsə də, bəziləri açıq etiraf edirlər. Zənnimcə, həqiqət pərdəsinə bürünərək, özünü elin-obanın, oxucunun, tamaşaçının gözündə bir “mələk” kimi göstərməkdənsə, həqiqətin işığında yol getmək daha əzəmətlidir. Təbii ki, hər bir insan ona verilən qısacıq ömrü yaxşı, mənalı yaşamağa çalışır. Əslində, yaxşı yaşamalıdır da! Etiraf edək ki, bizlər çox zaman bunu bacarmırıq. Yaxud da bacarmaq istəmirik. Kuplinin gözəl bir kəlamı var, deyir ki, bəzən biz yanımızdan ötüb keçən xoşbəxtliyi görmürük. Doğrudan da, ömür bizə nəyə görə verilir? Bunu dərk edirikmi? Təkcə yeyib-içmək, gün keçirmək, ömrü birtəhər başa vurmaq üçünmü gəlmişik bu dünyaya? Axı hər şey insan əlindədir! İnsan elə yaşamalıdır ki, həyatda özündən sonra bir iz, bir xatirə qoyub gedə bilsin. Biz bu yazıda Qırğızıstanın Talas əyalətinin Şəkər kəndində dünyaya göz açmış, türk dünyasının böyük yazarı Çingiz Aytmatovun həyat və yaradıcılığından söhbət açacağıq.

Çingiz Torekuloviç Aytmatov 1928-ci ildə dünyaya gəlib. Sovetlər İttifaqının represiya “maşının” yeli onların da ailəsindən yan keçməyib. Belə ki, balaca Çingizin hələ 10 yaşı tamam olmamış, onun atası Torekul Aytmatov o dövrün çekistlərinin kütləvi şəkildə apardıqları “anti-sovet” adamların ifşa olunma” ovunun qurbanlarından biri olur. Görkəmli dövlət xadimi olan Torekul Aytmatov 1937-ci ildə həbs olunmuş, 1938-ci ildə isə güllələnmişdir. Milliyətcə tatar olan anası Aytmatova Nagili yerli teatrda aktrisa idi. O, bu represiyalardan canını qurtara bilsə də, çətinliklər və təzyiqlər ondan və ailəsindən yan keçməmişdir.

Ömür yolu və yaradıcılığı

Uşaqlığı heç də ürəkaçan şəraitdə keçməyən Çingiz Aytmatov 8 sinif bitirdikdən sonra Cambul Zootexnikumuna daxil olmuş, həmin təhsil ocağını əla qiymətlərlə bitirmişdi. 1948-1953-cü illərdə Aytmatov Bişkəkdəki Kənd Təsərrüfatı Universitetində təhsil alıb. Ədəbi yaradıcılığa gəlişi isə hələ tələbə olarkən – 1952-ci ildə dövri mətbuatda qırğız dilindəki ilk əsərləri çap olunmaqla başladı. Ali təhsil aldıqdan sonra, o, 3 il Qırğız SSR-in Maldarlıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunda çalışıb. Aytmatovun Moskvadakı ali ədəbiyyat kursuna yazılması yalnız 1956-cı ildə, atasının vəfatından sonra mümkün oldu. Kursu bitirdiyi il “Oktyabr” jurnalında onun qırğız dilindəki “Üz-üzə” hekayəsinin rus dilinə tərcüməsi dərc olunub. Həmin il “Yeni dünya” jurnalında Aytmatovun bir sıra hekayələri və yazıçıya dünya söhrəti qazandıran “Cəmilə” povesti işıq üzü görüb. O, milli ruhda yazdığı əsərləri ilə Qırğız çöllərinin ətrini dünyaya yaymağı bacardı. Dünya şöhrətli yazıçı ədəbi yaradıcılıqla yanaşı, ictimai-siyasi işlərdə də sayılıb-seçilib. O, 1990-1994-cü illərdə SSRİ-nin və sonradan Rusiyanın Benilüks ölkələrindəki səfiri vəzifəsində çalışıb. 1994-cü ildən 2008-ci ilin martınadək isə doğma Qırğızıstanın Fransada, Belçikada, Lüksemburq və Niderlanddakı səfiri vəzifəsində çalışıb, ölkəsinin xarici siyasətində töhfələrini əsirgəməyib.

2006-cı ildə “İlin avtoqrafı” kitabının buraxılışında iştirak edib.

Çingiz Aytmatov müxtəlif ali vəzifələrdə də təmsil olunub. O, SSRİ Ali Sovetinin deputatı, Qırğızıstan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü, Yazıçılar İttifaqının və Kinematoqrafistlər İttifaqının katibliyinin üzvü, Asiya və Afrika ölkələri ilə Sovet Həmrəylik Komitəsinin rəhbərlərindən biri, “Xarici ədəbiyyat” jurnalının baş redaktoru vəzifələrində çalışmış, “İssıqqul forumu” adlı beynəlxalq intellektual hərəkatın təşəbbüskarı olmuşdu. O, haqlı olaraq, ədəbiyyat sahəsindəki uğurlarına görə “Nobel” mükafatını gözləyirdi. Lakin ona milli ruhda yazması və amansız ölüm bu arzunun gerçəkləşməsinə mane oldu. Çingiz Aytmatov 2008-ci ilin iyun ayının 10-da müalicə keçdiyi Almaniyanın Nürnberq şəhərində yerləşən klinikada vəfat etdi.

Mükafatları:

Sosialist əmək qəhrəmanı (1978)

Lenin mükafatı (1963)

SSRİ Dövlət Mükafatı (1968, 1977, 1983)

Qırğızıstan xalq yazıçısı

Əsərləri:

“Dağlar düşəndə”

“Dar ağacı – Dişi qurdun yuxuları”

“Gün var əsrə bərabər”

“Fuciyama”

“Ağ gəmi”

“Əlvida, Gülsarı!”

“Dağlar və steplerden nağıllar”

“İlk müəllim”

“Cəmilə”

“Üz-üzə”

“Çətinlikli keçid”

“Torpaq ana”

“Çingiz xana küsən bulud”

“Uşaqlığım”

“Qırmızı alma”

Tural Türk

Mərkəz.- 2011.- 25 noyabr.- S. 13.