Milli roman

(Kəramət Böyükçölün “Çöl” romanı haqqında düşüncələr)

Xalqın içindəki dil diridir, safdır, heç bir kirli əl onu çirkləndirə bilməz. İnsanları qədər saf və təmiz qalan dilin yaşadıcısı və gələcək nəsillərə ötürücüsü yazıçılar, şairlərdir. Hansı qələm sahibi ki, dili korlayır, onun saflığına xələl gətirir, o yazıçı uğursuzluğa düçar olacaqdır. Böyük yazıçılar həmişə ana südü kimi təmiz dili qoruyub öz köklərinin üstündə əsərlərini yazmışlar. Ədəbiyyat milli olmadıqca, milli kökə, milli mənliyə söykənmədikcə yad olacaq və unudulacaqdır. Ədəbiyyatın qutsal vəzifəsi bu dili yaşatmaq və insanlara sevdirməkdir.

Kəramət Böyükçölün “Çöl” romanını oxuduqdan sonra o qədər gözəl duyğulara qapıldım ki, bunu sözlə dilə gətirmək mümkün deyil. Romanın tərəkəmələrin həyatından bəhs etdiyindənmi, dilinin şirinliyindənmi, nədənsə məni düşünməyə, ötələri, keçmişləri xatırlamağa vadar etdi.

Mənim doğulduğum Muğanlı kəndi də tərəkəmə kəndidir. Babalarım Qazağın Muğanlı kəndindən köç edib Borçalı torpaqlarına çıxmışlar. Gürcülərlə bir yerdə yaşamasına baxmayaraq, kənddəki adamlar özlərini, hərəkətlərini, düşüncə tərzlərini dəyişməmişlər.

Hər dəfə kəndə gedəndə çox gözəl duyğular içərisində Bakıya qayıdıram. Muğanlı mənim üçün azadlığın beşiyidir, Bakı isə dəmir barmaqlı qəfəs.

Kənddən aldığım enerji, üstəlik insanlarla olan ünsiyyəti heç nəyə dəyişmərəm. Bizim insanlar maraqlıdır, sevimlidir. Üstəlik bu insanların üzləri təbəssüm içində olsa da içlərindəki kədər gözlərindən bəllidir.

Sonuncu dəfə Muğanlıya getdiyimdə kənddəki arvadlar məni sorğu-suala tutmuşdular. Universitetə girdiyimi, evlənmək yaşımın yaxınlaşdığını biləndə hamısının gözləri yaşla dolmuşdu.

Kəramətin “Çöl” romanı məni bir daha öz kəndimizə xəyali səyahətə apardı. Gözümün qarşısında tərəkəmələr və onların həyatları canlandı. Bizim kənddəki kişilərin “türk olmaq” üçün sadaladıqları şərtlər yadıma düşdü. İstəyirəm, həmin şərtlərlə siz də tanış olasınız. Beləliklə, tərəkəmə olmaq üçün böyük kişilər bu şərtləri önə sürürlər: saza qulaq asmaq; çaxır içmək; qurutdu xəngəl yemək; evlənmək, uşaq sahibi olmaq; yeddi babanın adını bilmək və s. Bu şərtlərə əməl etməyən tərəkəmələrə qəribə yanaşılır, onların özlərindən olmadığını düşünürlər.

Qayıdaq, Kəramətin “Çöl” romanının üzərinə.

Kəramətin “Çöl” romanında Çölün böyüklüyünün, genişliyin timsalında dilin zənginliyini görmüş oluruq. Həqiqətən mən belə zənn edirəm ki, bizim dil gözümüz uzandıqca uzanan Çöl kimi bitməz və tükənməzdir. Çöl və yaxud kənd romanda da göründüyü kimi yalnız insanların, heyvanların birgə yaşadığı yer kimi deyil, həm də böyük bir elm kimi gözümüzün önündə canlanır. Dərinə gedəndə görürsən ki, Çöl həqiqətən də bir elmdir. Çöldən öyrənəcək çox şey var. Kəramətin romanı sayəsində yalnız Çölün görünən tərəfini deyil, həm də içində yatan zəngin bilik küpəsini də görmüş oluruq.

“Çöl” mənim fikrimcə milli, köhnə düşüncə ilə Avropaya meylli düşüncə arasında çarpışan insanların romanıdır. Burada cəmiyyətin, həmin saf insanların yaratdığı Koroğlu xalqın qəhrəmanı deyil, yad düşüncənin obrazıdır. Dastandakı qəhrəman Koroğlu indiki zəmanədə satqın, rüsvayçı biri kimi yaşamaqdadır.

Romandakı “Koroğlunun Amerika səfəri” hissəsini oxuyanda yadıma bir türk ədəbiyyatşünası düşdü. İndi adını unutduğum həmin şəxs “Koroğlu” dastanının qəhrəmanlıq dastanı olmadığını iddia etmiş və bu iş üzrə neçə-neçə məqalələr yazıb öz fikrini əsaslandırmağa çalışmışdır. Onun dediyinə görə, paşaların qızlarını qaçırdıb Çənlibelə gətirən, saz çalıb, şeir oxuyan, sonda hönkür-hönkür ağlayan birisindən qəhrəman çıxmaz. “Koroğlu ağlayırsa, demək burda kədər var”. Türk araşdırmaçısı belə deyirdi.

Koroğlu düşüncənin, mifin yaratdığı bir igiddir. İnsanlar belə bir qəhrəmanın olmasını və gəlib onları bütün dərdlərindən xilas etməsini istəmiş və bu haqda danışa-danışa Koroğlunu yaratmışlar. Kəramətin romanındakı Koroğlunu da məhz insanlar, cəmiyyət yaradır. Cəmiyyət qədər dəyişmiş, yeni düşüncə tərzi qəbul etmiş Koroğlu bu dövrün qəhrəmanıdır. O, bu dövrün qayda-qanunu ilə oturub-durur, Buşla (romanda Puş) hər cür razılığa gəlir, öz mənfəətini güdür.

“Çöl” romanında iki roman var. Bu romanları iki dost yazıçılar yazıb. Ancaq mən belə hesab edirəm ki, bu romanları ortaq bir fikir birləşdirir. Yuxarıda da dediyim kimi, insanların yeni dövrə qədəm qoyduqları vaxt fikirlərinin də yeni düşüncələrlə üz-üzə qalması, zəmanə ilə ayaqlaşa bilməyən və yaxud zəmanənin fəsadları ilə barışan cəmiyyətin görünən və görünməyən tərəfləri. “Çöl”dəki insanlar Çölün, xalqın, cəmiyyətin, düşüncənin obrazlarıdır. Onlar üçün yaşam tərzini seçmək hüququ verilmir. Bu insanlar başqa bir yaşamın da onların iç dünyalarına daxil olmalarının fərqində belə deyillər. Saf, təmiz insanlar olan bu obrazların düşüncəsinə hopan yad fikirlər onların həyatlarını bir qədər də olsa dəyişir, ancaq onlar özlərini, milli kimliklərini unutmadan yeni fikirlə köhnə fikirin qarışıqlığı içində öz yaşam cığırlarını açıb o yolla irəliləməyə davam edirlər.

Dünya ədəbiyyatının ən gözəl roman nümunələrində sevilən obrazlar var: Don Kixot, Harri, Raskolnikov, Fosforlu Cəvriyə, Andrey Yefimiç, Kapitan Qrand, İxtiandr, Otello, Hamlet və. s. Siyahını uzatmaq olar, amma gərək yoxdur. Bəli, yazıçıların əsərinin uğuru onun yaratdığı obrazla səsləşməlidir. Obrazların yad adlarla seçilməsi və onların “ölü” kimi yaşaması bir çox gənc yazarların mənfi tərəfidir. Obraz “diri” olmadıqca oxucunun gözündə canlanmır. Biz gözəl bədii nümunələri oxuduqca istəyirik ki, oradakı obrazlar kimi hərəkət edək, onlar kimi düşünək, bir sözlə özümüzü onların yerinə qoymağa çalışırıq. Məncə, əsl yazıçılıq qabiliyyəti də məhz budur. Kəramətin romanında da yaşayan, diri obrazlar çox idi. Baba, Nənə, Narın, Züleyxa, Zaman, Saday obrazları “bişmiş”, canlı, real insanlardır. Onlar kənd adamlarıdır. Təbiətlə, heyvanlarla təmasları onları kobud şəklə salsa da, mədəniyyətləri az olsa da onlar bizim xalqdır, bizim düşüncəmizdir.

“Çöl” romanında müəllifin Qarabağa bir acısı da duyulur. Əsərin bir neçə hissəsində əsgərlərimizin yaşam tərzi qələmə alınmışdır. Kəramətin qənaətinə görə, biz əgər öz içimizdəki xainləri təmizləməsək heç nəyə nail ola bilməyəcəyik. Romanda özünü vətənpərvər kimi göstərən, əslində ermənilərlə iş birliyi göstərən Ramiz Səlimov kimiləri olduqca bu vətənin başı həmişə bəlalar çəkəcək. Vətən haqqında “boğazdan yuxarı” danışmaq vətənpərvərlik demək deyil. Romanda cəmiyyətin yaratdığı Koroğluya da Qarabağ yalnız biznes üçün lazımdır. Onun üçün xalqın firavanlığı önəmli deyil. Əsərdəki Koroğlu ilə Ramiz Səlimov obrazı düşüncə tərzi ilə bir-birlərinə bənzəyirlər.

Mən bir neçə yazımda da qeyd etmişəm ki, nədən yazırsan yaz əsas dildir, mətndir. Kəramətin təhkiyə dili elə axıcıdır ki, oxucunu sona qədər özü ilə apara bilir. Köhnəlmiş, yaddan çıxmış sözlərin təzədən yeni təfəkkürlə işlənməsinin özü də maraqlıdır. Bizim şifahi xalq ədəbiyyatı qədər maraqlı bir şey yoxdur. Nağıllarımız, dastanlarımız, bayatılarımız məşhurdur. Onların öyrənilməsi vacibdir. Dili onu yaradan xalqdan, yəni, insanlardan, dili bilən şəxslərdən öyrənmək lazımdır. Kitabdan, lüğətdən dil öyrənib yazan yazıçının əsərinin kökü, alt yapısı olmadığı həmin dəqiqə üzə çıxır. Kəramətin dili bizim dildir, milli dilimizdir, Azərbaycan türkcəsidir. Bu dil xalqın içində yaşayır və onu romanlar, hekayələr vasitəsi ilə xalqa təzədən ötürmək biz yazarların işidir.

Çingiz Aytmatov rus dilində yazsa da milli kökə bağlıdır və qırğız türklərinin “Manas” dastanından çıxmışdır. Ona görə də əsərlərində türk ruhunun qoxusu gəlir. Bu baxımdan, gənc yazar Kəramət Böyükçölün “Çöl” romanı mənə elə gəlir son illər yazılan romanlardan fərqlənir. Müəyyən qüsurlar ola bilər, ancaq yazıçının gənc olmasını və təcrübəsinin azlığını göz önünə gətirsək görərik ki, o, həqiqətən də gözəl bir roman ortaya qoymuşdur. Mətn dili, təhkiyəni, mövzunu, ideyanı bir-birinə birləşdirməlidir. Məncə, Kəramət bunu bacarmışdır.

Belinski Dostoyevskinin “Bəyaz gecələr” romanını oxuduqdan sonra ağladığını yazır. Sonra tənqidçi deyir ki, Dostoyevskinin bu romanında xeyli qüsur var, amma nə olsun ki, o roman mənə təsir edib. Kəraməti Dostoyevski ilə müqayisə etmək fikrindən uzağam, amma onun “Çöl” romanının zəif və yaxud uğursuz olduğunu desəm, zənnimcə, yanılmış olaram.

“Çöl” romanı bizim yaddaşımızın, milli düşüncəmizin əsəridir.

“Çöl” əsl milli roman, milli ədəbiyyat hadisəsidir.

P.S. “Çöl” romanının MKM-də yer tutmaması mənim fikrimcə ordakı münsiflərin böyük yanlışıdır.

Ayxan Eyvaz

Mərkəz.- 2011.- 12 oktyabr.- S. 13.