Türk ədəbiyyatının ən mübahisəli adı – Orxan Pamuk kimdir?

Merkez.az təqdim edir:

Türk yazıçısı Orxan Pamuk 1952-ci il iyunun 7-də İstanbulda imkanlı və ziyalı ailədə anadan olub. 3 il Nyu-Yorkda yaşadığını nəzərə almasaq, demək olar ki, bütün həyatını elə İstanbulda keçirib. Təhsilini şəhərin elitar məktəblərindən sayılan Robert Kollecdə alıb. O, 3 il İstanbul Texniki Universitetində, paralel olaraq, İstanbul Universiteti nəzdindəki jurnalistika İnstitutunda təhsil alıb.

22 yaşlı yazıçı

Orxan Pamuk müntəzəm olaraq, 1974-cü ildən – 22 yaşından yazmağa başlayıb. Yazıçı ciddi yaradıcılıq uğurları nəticəsində 1979-cu ildən bəri 15-dən çox nüfuzlu ədəbi mükafat qazanıb. Onların arasında Türkiyə, İrlandiya, ABŞ, Fransa, Almaniya, İsveç, Böyük Britaniya kimi ölkələrin təsis etdikləri mükafatlar var. Dünyanın 100-dən çox ölkəsində nəşr olunan əsərlərinin tirajı bir neçə milyon nüsxəni aşıb, tərcümə edildiyi dillərin sayı isə 60-a çatıb.

“Taym” jurnalının 2006-cı ildə keçirdiyi sorğunun nəticələrinə görə, Pamuk dünyanın 100 ən görkəmli şəxsiyyəti sırasına daxildir.

Pamuk yazmağa 22 yaşından başlasa da, “Cövdət bəy və oğulları” adlı ilk romanı 1982-ci ildə çapdan çıxmış və dərhal da diqqəti çəkərək “Yəhya Kamal” roman mükafatını almışdı. Tarixi mövzuda yazılmış “Ağ qala” (1985) romanı isə yazıçıya beynəlxalq miqyasda şöhrət qazandırıb. Əsərin çapından az sonra “Nyu-York Tayms” qəzeti yazıb: “Şərqdə yeni ulduz doğmuşdur. O, türk yazıçısı Orxan Pamukdur”.

Nobel mükafatlı “Mənim adım qırmızı”

Türk ədəbiyyatında postmodern üslubun ilk təmsilçilərindən olan Orxan Pamuk türk ədəbiyyatına ən böyük hədiyyəni verdi…

Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin üz-üzə gəldiyi mistik XVI əsr İstanbulunun bitib-tükənmək bilməyən əsrarlarından söz açan “Mənim adım qırmızı” romanı ilə Orxan Pamuk dünya ədəbiyyatının tanınan simalarından birinə çevrildi. Tək bir il ərzində bu əsər 24 dilə tərcümə olundu. “Mənim adım qırmızı” dünya miqyasında postmodern romanın ən yaxşı nümunələrindən biri sayılmaqdadır.

“Mənim adım qırmızı” Nobel mükafatı almamışdan öncə son 5-6 il adı Nobel mükafatçıları arasında çəkilən Pamuka 2005-ci ildə bir İsveç qəzetinə kürdlər və ermənilərlə bağlı verdiyi açıqlama ilə bağlı dava açılmış, yazıçının bu sözləri “Nobel” ala bilmək üçün söylədiyi iddia edilmişdi.

Nobel ədəbiyyat mükafatını qazanan ingilis yazıçı Harold Pinter xəbəri eşitdikdən sonra mükafatın ona niyə verilmədiyini başa düşmədiyini, Nobeli Orxan Pamukun haqlı olaraq aldığını demişdi.

Həm də “Mənim adım qırmızı” romanı ABŞ-da 11 sentyabr hadisələrindən 1 həftə əvvəl satışa çıxarılıb. Yazıçı özü burada kədərli bir ironiya görür. Belə ki, bu əsərdə söhbət məhz elə iki sivilizasiyanın – İslamla Qərbin toqquşmasından gedir. Bu romana görə, 2003-cü il iyunun 14-də ən sanballı mükafatlardan biri – İMPAC Beynəlxalq Dublin mükafatı təqdim edilib. Bu, ədəbiyyat sahəsində maliyyə baxımından ən samballı – 100 min avro dəyərində mükafatlardan biridir.

Orxan Pamuk yaradıcılığı

Orxan Pamuk “Səssiz ev” (1983), “Qara kitab” (1990), “Yeni həyat” (1994), “Qar” (2002) romanlarının, “İstanbul. Xatirələr və şəhər” (2003) memuarlarının və “Başqa rənglər” (1999) adlı esselər kitabının da müəllifidir. “Qar” romanında müəllif Türkiyənin şərqində islam təməlçiliyi və qərbləşmə cərəyanlarının necə üz-üzə gəldiyini, insan talelərində necə ağır yaralar açdığını yüksək sənətkarlıq və inandırıcılıqla göstərə bilib. 2005-ci ildə ingilis dilinə çevrilmiş bu əsər ABŞ-da ilin 10 ən mühüm bədii nailiyyətləri sırasında özünə yer alıb.

90-cı illərin ortalarından etibarən Qərbdə yaxşı tanınması və nüfuz qazanması nəticəsində Orxan Pamuk Türkiyədə cərəyan edən ictimai və siyasi proseslərlə bağlı daha sərt açıqlamalar vermişdi. 2005-ci iln fevralında onun İsveçrədə çıxmış “Das Maqazin” jurnalına müsahibədə Türkiyəni nəzərdə tutaraq dediyi – “Bu torpaqlarda 30 min kürd və 1 milyon erməni öldürüldü. Amma məndən başqa kimsə bu haqda danışmağa cəsarət etmir” – sözləri yazıçının vətənində əsl fırtına yaratmışdı. Mətbuatın fəal iştirakı ilə Orxan Pamuk Türkiyə Cəza Qanununun 301-ci maddəsi ilə “türklüyə həqarət” ittihamı ilə məhkəməyə verilmişdi. Günahkar sayılacağı təqdirdə yazıçını 6 aydan 3 ilə qədər həbs cəzası gözləyirdi.

Lakin Türkiyə Ədliyyə Nazirliyinin müvafiq razılığı olmadığından məhkəmə yarımçıq buraxıldı. Şübhəsiz, çağdaş dünyanın Joze Saramaqo, Qabriel Qarsiya Markes, Günter Qrass, Umberto Eko, Karlos Fuentes, Xuan Qoytisalo, Con Apdayk, Mario Varqas Lyosa kimi tanınmış sənətkarlarının Pamuka dəstək aksiyasının da mühüm rolu oldu. Məhkəmənin hazırlıq iclasının keçirildiyi 19 dekabr 2005-ci il tarixində Erol Manisalının “Cümhuriyyət” qəzetində çap etdirdiyi “Orxan Pamuk Nobeli qarantiledi” məqaləsi yazıçını məhz bu mükafata görə vətəninə böhtan atmaqda suçlayanların əlində ən yaxşı dəstəvüz oldu.

2006-cı ilin Nobel seçimində Orxan Pamukun rəqibi suriyalı şair Əli Əhmən Səid (Adonis) idi. İsveç Akademiyasının bəzi üzvlərinin əvvəllər də nominant olmuş ərəb şairinə rəğbət bəslədikləri sirr deyildi. Lakin gizli səsvermə qələbənin Orxan Pamuka qismət olduğunu üzə çıxardı. Akademiyanın qərarının preampulası, həmişəki kimi, bəlağətli idi. Türk romançısı “doğulduğu şəhərin melanxolik ruhunun izlərini axtararkən mədəniyyətlərin bir-birləri ilə qarşılaşması və bir-birinə nüfuz etmələri üçün yeni rəmzlər tapdığına görə” Nobel mükafatı qazanmışdı. Pamuk 2006-cı il dekabrın 7-də İsveç Akademiyasında türk dilində “Babamın bavulu” adlı Nobel mühazirəsi oxumuş, dekabrın 10-da isə İsveç kralı Qustavın əlindən Nobel mükafatının qızıl medalını və diplomunu almışdı.

Təbiidir ki, türk yazıçısının mükafatlandırılması Türkiyənin siyasi və ədəbi mühitini laqeyd buraxmadı. Orxan Pamukun uğuruna sevinənlər olduğu kimi, onu milli-mənəvi dəyərlərə arxa çevirmək hesabına Nobel ödülü qazanmaqda təqsirləndirənlər da tapıldı. Tənqidçi Dəmirdaş Ceyhun Nobel mükafatının təkrarsız ədəbi yaradıcılığına deyil, Qərb qarşısındakı “xidmətlərinə görə Pamuka verilmiş ödənc” olduğunu söyləmişdi. Türkiyə cümhurbaşkanı Necdet Sezerin yazıçını təbrik etməməsi ehtirasları daha da alovlandırmışdı.

“Oğru” Pamuk?!

Son vaxtlar Türkiyədə Orxan Pamuku ədəbi oğurluqda, başqa müəlliflərin fikir və ideyalarından istifadədə təqsirləndirənlər də tapılmaqdadır. Məsələn, Murad Bardakçı adlı müəllif “Mənim adım qırmızı” romanının şəkil və üslub baxımından amerikan yazıçısı Norman Meylerin “Ansient evenings” (“Köhnə axşamlar”) romanından əxz olunduğunu iddia edir. Bəziləri isə “Bəyaz qala” romanında türk yazıçısı Fuat Çarımın “Qanuni dövründə İstanbul” əsərindən götürülmüş parçaların yer aldığını yazırlar. Maraqlıdır ki, Orxan Pamuk indiyə qədər bu iddialara heç bir münasibət bildirməyib.

Orxan Pamukun keşməkeşli həyatı…

Orxan Pamuk 1982-ci ildə tarixçi Aylin Turegenle evlənib. 1985-1988-ci illərdə xanımı Kolumbiya Universitetində dissertasiya yazdığı dövrdə Pamuk da Nyu-Yorkda yaşayıb və “Qara kitab” romanını burada tamamlayıb. Onların 1991-ci ildə doğulmuş Röya adlı qızları var. 2001-ci ildə yazıçı ilə xanımı boşanıblar.

Türkiyədə həyatına hər an təhlükə gözlədiyini iddia edən Orxan Pamuk 2007-ci ilin fevral ayından ABŞ-da yaşayır. Amerikan telekanallarından birinə verdiyi müsahibədə o, deyib: “İndi Türkiyədə vəziyyət çox gərgindir. Ziyalıların başı üzərində həmişə məhkəmə təqibləri, hətta ölüm təhlükəsi var. Mənim yazıçı, jurnalist dostlarımdan çoxu ya məhbəsdə, ya da istintaq altındadırlar”.

Pamuk və Azərbaycan ədəbi mühiti

Orxan Pamuk Azərbaycan Yazıçılarının XI Qurultayında (2004-cü il) iştirak edib və AYB-nin fəxri üzvü olub. Yazıçının bir sıra əsərləri (“Qar”, “Mənim adım qırmızı”, “Yeni həyat”, “Gizli üz”, “Bəyaz qala”) Azərbaycan dilinə çevrilib və kitab şəklində çap edilib, yaradıcılığı haqqında namizədlik dissertasiyası və məqalələr yazılıb.

Türkcədən çevirdi: Aynur Baxşalıyeva

Mərkəz.- 2011.- 27 sentyabr.- S. 13.