Zorakılığa yox deyək! – “Mərkəz”dən yeni kampaniya

Zorakılıq nədir?

Zorakılıq bir kəsin öz gücündən, yaxud xidməti vəzifəsindən istifadə edərək başqalarını qəsdən (təsadüfi yox) incitməsidir. Zorakılığa ondan qorxu, zərər vura biləcək hərəkətlər və bu kimi digər hallar daxildir. Bura insanların əqli inkişafı, ümumi sağlamlığı və rifahı, həmçinin fiziki sağlamlığı daxildir. Zorakılığa habelə, insanların özlərinə bilərəkdən zərər verməsi, o cümlədən özünəqəsd də daxildir.

Gizli, məlumat verilməyən zorakılıq

Zorakılıq bir kəsin öz gücündən, yaxud üstün mövqeyindən başqalarını qəsdən (təsadüfi yox) incitmək üçün istifadə etməsidir. Zorakılığa, zorakılıq hədələri, zərər vura biləcək hərəkətlər daxildir. Bu insanların sağlamlığına olduğu kimi, onların əqli inkişafına, ümumi sağlamlığına və rifahına vurulmuş zərər ola bilər. Zoraklığa habelə, insanların özlərinə bilərəkdən zərər verməsi, o cümlədən özünəqəsd halları da daxildir. Artıq hökumətlər uşaqları zorakılığın bütün formalarından qorumaq barədə razılığa gəliblər. Lakin uşaqların öz əhvalatları və müxtəlif mənbələrdən əldə edilmiş tədqiqatlar onu göstərir ki, görülən işlər kifayət deyil və bir çox zorakılıqlar barədə hələ də məlumat verilmir.

Zorakılığın gizli qalmasının çoxlu səbbəbləri vardır. Məsələn:

Qorxu – bir çox uşaqlar zorakılıq barədə məlumat verməkdən qorxur. Bəzən isə ailə üzvlərinin zorakılıq barədə xəbəri olur, lakin bu barədə məlumat vermirlər. Çünki, bu valideyn və ya hökümlü şəxslər tərəfindən törədilir və onlar bunu təkrar edə bilərlər.

Ləkə – uşaqlar qorxurlar ki, əgər başqaları zorakılıq haqda bilsələr, nəticədə onlar günahlandırılacaq və ya təcrid olunacaqlar. Bir çox yerlərdə zorlanma hadisəsi baş verəndə icma və hətta onun öz valideynləri onlara ləkə gətirdiyinə görə qızı günahkar bilirlər.

“Normal hal”- bəzən zorakılıq bir sıra işlərlə məşğul olarkən “normal hal” sayılır. Məsələn, nizam-intizam, hədələmə və cinsi məqsədlərlə narahat etmə zamanı insanlar belə zorakılıqdan istifadə edirlər.

Məlumat verilməyən – bəzən uşaqlar və böyüklər hüquq-mühafizə orqanlarına inanmır, yaxud zorakılıq baş verərkən sadəcə olaraq müraciət etməyə hüquq-mühafizə orqanı yoxdur.

Qeydə alınmayan – hətta zorakılıq haqda məlumat verilsə də, o heç bir sənəddə saxlanılmır və nəticədə heç kim problemin dərəcəsini bilmir. Bu ən çox həbsxana, islahedici müəssisələr və kimsəsiz uşaq evləri kimi müəssisələrdə baş verir.

Zorakılıq uşaqlara necə təsir edir?

Zorakılığın uşaqlara uzun illərdən sonra da hiss olunacaq qədər çox təsiri var. Bu təsirlərə aşağıdakılar aid edilə bilər.

Beynin inkişafında dəyişikliklər, xəsarət almalar, sınıqlar kimi fiziki sağlamlıq problemləri;

Digər insanlarla münasibət qurmaqda çətinliklər;

Öyrənmə problemləri;

Öz hisslərini digər insanların başa düşəcəyi tərzdə ifadə etməkdə çətinliklər;

Həyəcan, depressiya, aqressiya, yaxud özünə və ya digərinə qəsd etməyi istəmək kimi emosional sağlamlıq problemləri;

Narkotik maddələrdən istifadə və erkən yaşlarda cinsi əlaqədə olmaq kimi təhlükəli işlərə meyillənmək.

Valideynləri və ya ailə üzvlərinin yanında təhlükədən uzaq olduğunu və onlar tərəfindən sevildiyini hiss etdikdə, dostları tərəfindən onlara dəstək təklif olunanda cinayət törətməyə və narkotik maddə kimi təhlükəli şeylərə şirnikləndirilmədikdə zorakılığın uşaqlar üçün yaratdığı uzunmüddətli problemlər daha az olar.

Zorakılıq harada baş verir?

Zorakılığa dair Tədqiqat zorakılığın qeydə alındığı qurum və yerlərin aşağıdakılar olduğunu aşkara çıxardı:

Evdə;

Məktəblərdə, yaxud digər təhsil müəssisələrində;

Müəssisələrdə – uşaq evləri, həbsxanalar və yaxud islahedici müəssisələrdə;

İş yerlərində;

İcmada;

Bu baxımdan nə etmək olar?

Bəzi şeylər vardır ki, onlar uşaqlara qarşı zorakılığın azaldılmasına kömək edir. Əgər böyüklər necə yaxşı valideyn olmağı, uşaqları ilə möhkəm qohumluq tellərini formalaşdırmağı və zorakılıqdan istifadə etmədən intizamı kursundan öyrətməyi bacararlarsa, zorakılığa məruz qalan uşaqlar daha az olar. İşçi heyəti və şagirdlər üçün zorakılıq və ayrıseçkiliyin yolverilməz olduğu barədə müfəssəl qaydalar tətbiq olunarsa, məktəblərdə zorakılıq azaldıla bilər. Nəticə etibarilə, bütün böyüklər və uşaqlar münaqişə və ayrıseçkilik olmadan, mehriban şəraitdə yaşasa, cəmiyyətdə zorakılıq da az olar.

Uşaqlara qarşı bütün zorakılıq halları dayandırılması üçün görüləcək tədbirlərə aid çoxlu nümunələr var. Lakin bu tədbirlər hər yerdə həyata keçirilmədiyinə görə, belə yaxşı nümunələr ancaq az sayda uşaqlara kömək edir. Bir çox yerlərdə uşaqlar zorakılığa gündəlik olaraq məruz qalırlar. Hər yerdə uşaqlara qarşı zorakılığa son qoymaq məqsədilə bütün ölkələrin birgə işə mütəmadi dəstək verməsi lazımdır.

Zorakılığa qarşı görülən tədbir ayrıca uşağa yönəldikdə, veriləcək qərarlar həmin uşağın ən yaxşı maraqlarını nəzərə almalıdır. Bu, zorakılığın, yaxud onun təsirlərinin qarşısını almağa çalışmaq deməkdir, uşaq üçün vəziyyəti daha da pisləşdirə bilən tədbirlər görmək deyildir.

Ailə daxilində baş verən zorakılıq adətən “şəxsi” sayılır və kənar adamlar başqalarının işlərinə müdaxilə etmək istəmirlər. Lakin hər bir uşağın hüququna olan hörmət, ləyaqət və fiziki sağlamlıq evin qapısında dayanmır. Hökumətlər, evdən kənarda olduğu kimi uşaqların evdə də qorunması üçün məsuliyyət daşıyırlar.

Ev və ailədə uşaqlara qarşı zorakılıq

Ev hər kəsin qorxu yeri yox, özünü təhlükəsiz şəraitdə və ehtiram hiss edəcəyi yer olmalıdır. BMT Uşaq Hüquqları üzrə Konvensiyası nəzərdə tutur ki, hökumətlər uşaqların qayğı ilə əhatə olunmasını və valideynləri, yaxud digərləri tərəfindən törədilən zorakılıq, təhqir və etinasızlıqdan qorunmasına təminat verməlidir.

Ailə hər kəs, xüsusilə uşaqlar üçün inkişaf etdiyi və özünü təhlükəsiz hiss etdiyi təbii yerdir. Lakin dünyada bir çox uşaqlar üçün ev heç də təhlükəsiz yer deyil. Ailədə olan zorakılıq tez-tez gizlədilir. Hətta uşaqlar zorakılıq barədə danışmağa çalışsa da, böyüklər bunun baş verməsini inkar edə bilər.

Evdə və ailədə hansı zorakılıq növləri baş verir?

Körpə uşaqlara qarşı zorakılıq – Bu uzunmüddətli sağlamlıq probleminə, hətta ölümə səbəb ola bilər. Məsələn, körpə uşağı silkələmək beyin zədələnməsinə, yaxud ölümə səbəb ola bilər.

Fiziki zorakılıq – Uşaqlara qarşı bir çox fiziki zorakılıqlar ölümə, yaxud uzunmüddətli zədəyə səbəb olur. Bu adətən uşaqların davranışını düzəltmək üçün istifadə edilir. Kobud rəftar və cəza dünyanın hər yerində baş verir. Lakin uşaqlar bildirirlər ki, fiziki və alçaldıcı cəzalarsız da onlar kifayət qədər intizamlı olarlar. Yalnız 16 ölkənin qanunu evdə uşağa qarşı fiziki cəzanı qadağan edir.

Emosional zorakılıq – Ailələr uşaqları cəzalandırmaq üçün fiziki zorakılıqdan başqa emosional zorakılıqdan da tez-tez istifadə edirlər. Təhqir, söyüş, hədələmə, uşağı rədd və ya inkar etmək-bunlar da zorakılıq formalarındandır.

Etinasızlıq – Bu o deməkdir ki, ailələr uşaqların təhlükəsiz və sağlam böyüməsi üçün lazım olan hər şeyi və onları təhlükədən qorumağı təmin edə bilmirlər. Qızlar və əlil uşaqlar etinasızlıq təhlükəsi ilə daim üz-üzədirlər.

Cinsi zorakılıq – Uşaqlar çox vaxt ailədəki kişilər və oğlanlar tərəfindən cinsi əlaqəyə məcbur edilir, döyülür və narahatlıq doğuran toxunmalara məruz qalır.

Erkən nigah – Dünyada 82 milyon qiz 18 yaşına çatmamış evlənmişdir. Onların bir çoxu daha gəncdir və yaşlı adamlarla evlənməyə məcbur edilir. Nəticədə onlar məcburi cinsi əlaqə daxil olmaqla digər zorakılıq halları ilə qarşılaşa bilərlər.

Zərərli adət-ənənələr – Uşaqlara qarşı zorakılığı özündə cəmləşdirən bir neçə ənənəvi adətlər mövcuddur.

Ev və ailə

Evdəki zorakılığa şahidlik – dünyada 133-275 milyon uşaq evdə zorakılığın şahidi olur (adətən valideynlərin öz aralarında olan zorakılıq). Belə zorakılıq halları uşaqların həyatı boyu hissiyyatına, inkişafına və digər insanlarla əlaqə qurmasına təsir edir. Əgər ailədə qadınlara qarşı zorakılıq törədilirsə, elə ailələrdə uşaqlar da zorakılığa məruz qalır.

Valideynlər, ögey valideynlər, qəyyum valideynlər, qardaşlar, bacılar, qohumlar və uşaqların qayğısına qalan digər insanlar evdə uşaqlara edilən zorakılığa cavabdeh ola bilər.

Evdə zorakılığa kimlər məruz qalır?

Zorakılıq varlı, yaxud kasıb, hansı etnik qrupa mənsub olmasından və yaşından asılı olmayaraq hər bir uşağa qarşı baş verə bilər. Ümumiyyətlə, dünyada ən geniş yayılmış zorakılıq forması fiziki zorakılıqdır. Uşaqlar kimi körpə və südəmərlər də öz valideynləri, yaxud onların qayğısına qalan insanlar tərəfindən döyülə bilər.

Oğlanların da cinsi zorakılığa məruz qalmasına baxmayaraq, qızlar bundan daha çox əziyyət çəkir. Təcrübə sübut edir ki, qızlar daha çox zərərli adət-ənənələrin qurbanı olur. Dünyanın bəzi yerlərindən oğlanlara nisbətən daha az qız etinasızlıq, habelə zorakılıq nəticəsində sağ qalır. Əlilliyi olan uşaqlar da belə zorakılığa, xüsusilə rədd edilməyə məruz qalırlar.

Zorakılıq ona görə baş verir ki, valideynlər fiziki cəzanı uşaqların təhsili və böyüdülməsində vacib amil hesab edirlər, yaxud ona görə ki, onlar digər üsullardan məlumatsızdırlar.

Nə edilməlidir?

Valideynlər uşaqlarının böyüdülməsində həmişə əsas məsuliyyəti vətəndaş olmalı və hökumətlər onlara yardım etmək üçün aşağıdakıları etməlidir.

Uşaqların qayğısına qalan valideynlər və digər insanların dəstəklənməsinə təmin etməlidir. Yaxşı səhiyyə və təhsil sistemi və böyüklərin evə kifayət qədər pul gətirməsi üçün iş yerləri təmin olunmalıdır. Valideynlər uşaqların kiçik yaşlardan inkişafına kömək etmək üçün məsləhət, dəstək və məlumatla təmin olunmalıdır. Habelə, uşaqlar və körpələrin qayğısına qalmaq üçün evlərə mütəmadi olaraq həkimlər baş çəkməlidirlər.

Xüsusi çətinliyi olan ailələrə əlavə köməklik göstərmək. Məsələn, atası və anası olmayan, etnik azlıqdan olan və ya ayrı-seçkiliyə məruz qalan, əlilliyi olan uşaqlara baxmaqda çətinlik çəkən ailələrə dəstək olmalıdır.

Zorakılıqdan azad evin yaradılması ailələrə yardım etmək üçün dəstək, məsləhət və məlumatla təmin etmək. Münaqişənin həllində və nizam-intizam işlərində, eləcə də, oğlan və qızların hüquq barəbərliyinin təmin edilməsində valideynlər (atalar və analar) müsbət nəticə əldə etmək üçün xüsusi təhsillə təmin edilməlidirlər. Onlar həmçinin, uşaqların hansı yolla inkişaf etdirilməsinə və onların böyüdükcə fikirlərinə hörmət etməyi öyrənməlidirlər.

MƏKTƏBLƏR VƏ TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ ZORAKILIQ

Məktəblər təhlükəsiz və uşağın dostu olmalıdır: bütün uşaqlar təhsil hüququna malikdir. BMT-nin Uşaq Hüquqları üzrə Konvensiyasının 28-ci maddəsi bildirir ki, bütün uşaqlar təhsil hüququna malikdir və məktəblərdəki nizam-intizam uşaqların ləyaqətinə hörmət etməlidir. Təhlükəsiz olmayan məktəb təhsil üçün yaxşı yer deyil.

Bir çox ölkələrdə uşaqların evdən sonra ən çox vaxt keçirdikləri ikinci yer məktəbdir. Uşaqların zorakılıqdan mühafizə olunmasında məktəb mühüm rol oynayır. Lakin bir çox ölkələrdə fiziki cəza məktəb həyatının rutin hissəsidir. Burada müəllimlər kobud ola, uşaqları alçalda, fiziki təhqirə məruz qoya, hətta cinsi zorakılıqdan istifadə edə bilirlər. Müəllimlər uşaqları daha yaxşı işləməyə vadar etmək, yaxud uşaqlar üzərində hakimiyyətini göstərmək üçün onlara qarşı belə davranırlar. Zorakılıq uşaqlara qorxunu aşılayır, onlara şəxsi təşəbbüslərindən istifadə etməyi öyrətmir. Bu, şagirdlərə münaqişələrin həllində zorakılığın ən yaxşı yol olduğunu aşılayır, onlara səbr və ədalət kimi dəyərləri öyrətmir. Həmçinin, uşaqların özləri haqda pis fikirdə olmasına da gətirib çıxara bilər.

Uşaqlar arasında hədələmə elə də ciddi problem kimi görsənməyə bilər. Bir çox ölkələrin şagirdləri ayrı-seçkilikdən qoruyan qanunları yoxdur.

Məktəbdə hansı zorakılıq növləri baş verir?

Müəllimlər tərəfindən törədilən fiziki zorakılıq – ev tapşırığını yerinə yetirmədiyinə görə müəllimlər cəza vasitəsi kimi uşaqları vura bilər. Dünyanın 106 ölkəsi məktəblərdə fiziki zorakılığı qadağan etməmişdir.

Müəllimlər tərəfindən göstərilən kobud rəftar və alçaltma – müəllimlər şagirdlərin üstünə qışqırır, yaxud onları söyür.

Hədələmə:digər şagirdlər tərəfindən törədilən fiziki və əqli zorakılıq – məktəbdə elə bir sahə ola bilər ki, orada şagirdlər tərəfindən döyülə və yaxud qorxudula bilər. Hədələmə çox vaxt verbal, söyüş və təhqirlə olur, eyni zamanda fiziki zorakılıq da baş verə bilər. Dünyanın hər tərəfində aparılan tədqiqata görə, 20-60 % uşaqlar keçən ay hədələməyə məruz qaldıqları barədə məlumat veriblər.

Cinsi və gender zorakılıq – qızlar məktəbdə və ya məktəbə gedərkən kişi müəllimlər və sinif yoldaşları tərəfindən verbal olaraq incidilməyə, təhqirə, yaxud zorlanmaya məruz qala bilər.

Məktəblərdə zorakılığa kimlər məruz qalır?

Məktəblərdə zorakılıq hər bir yaşda olan şagirdlərlə baş verə bilər. Hətta azyaşlı uşaqlar da ya müəllimlər, ya da digər şagirdlər tərəfindən döyülə, yaxud zorakılığın digər formalarına məruz qala bilər.

Oğlanlar baş verən bir çox fiziki zorakılıq barədə məlumat verir, eləcə də, müəllimlər tərəfindən alçaldıldıqları və onların rəftarlarındakı kobudluq haqqında danışırlar. Qızların da eyni problemi olsa da, onlar əlavə olaraq müəllimlər və oğlan şagirdlər tərəfindən zorakılıqla üz-üzədirlər. Belə davranışların qorxusunda bir çox qızlar məktəbdən kənarda qalırlar.

Hədələmə və söyüş bütün dünyada oğlan və qızlarda dərin iz buraxan problemlərdir. Uşaqlar, xüsusilə əlilliyinə, müxtəlif etnik və dini qruplardan olduğuna və görkəmlərinə görə zorakılıq təhlükəsi ilə üz-üzə qala bilər.

Müəllim və şagirdlər üçün hər bir məktəbin zorakılığı qadağan edən və qeyri-zorakı yolla rəftar etməyi göstərən davranış kodeksinin(qaydalar toplusu) olmasını təmin etmək vacibdir.Məktəblər oğlan və qızların genderinə görə rəftar da daxil olmaqla, ayrı-seçkiliyin hər bir formasının qəbuledilməz olduğunu bəyan etməlidir.

Müəllimlərlə, digər işçilərə və valideynlərə zorakılığın olmadığı, uşaqların qorxudulmadığı və alçaldılmadığı mühitdə tədrisin və nizam-intizamın aparılması mövzusunda yaxşı treninqlərin keçirilməsini təmin etmək.

Uşaqların qeyri-zorakı həyat sürdürmək və qarşılaşa biləcəkləri zorakılıqlarla rəftar etmək üçün onların məktəb tərəfindən biliklər, münasibətlər və vərdişlərinin inkişaf etdirilməsini təmin etmək. Məktəblərin hədələməyə qarşı siyasətləri olmalı və hər bir kəs üçün hörmət və ehtiram təşviq edilməlidir.

Məktəblərin şagirdlərə uşaq hüquqlarını və BMT-nin Uşaq Hüquqları üzrə Konvensiyası öyrətmələrini təmin etmək. Təlim metodları heç kimi zorakılığa həvəsləndirməməlidir.

Abbasov Səbuhi

Mərkəz.- 2011.- 28 sentyabr.- S. 8.