«Şəhidlərimizə ağlamaq deyil, öygü yağdırmaq lazımdır»

«21 ildir müşahidə edirəm ki, yanvarın 19-20-si hava eynən 90-cı ilin həmin günlərinin havasıdır»

Azərbaycan xalqının tarixinə “Qanlı Yanvar” faciəsi kimi daxil olmuş 1990-cı il 20 Yanvar hadisələrindən 21 il keçir. Keçmiş sovet dövlətinin hərb maşınının həmin gün Azərbaycan xalqına qarşı həyata keçirdiyi vəhşi terror aktı insanlığa qarşı törədilmiş ən ağır cinayətlərdən biri kimi bəşər tarixində qara səhifə olaraq qalacaq. Milli azadlığı, ölkəsinin ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəyə qalxmış dinc əhaliyə divan tutulması, kütləvi terror nəticəsində yüzlərlə günahsız insanın qətlə yetirilməsi və yaralanması totalitar sovet rejiminin süqutu ərəfəsində onun cinayətkar mahiyyətini bütün dünyaya bir daha nümayiş etdirdi.

1990-cı il yanvarın 19-da Mixail Qorbaçov SSRİ Konstitusiyasının 119-cu, Azərbaycan SSR Konstitusiyasının 71-ci maddələrini kobud şəkildə pozaraq, yanvarın 20-dən Bakıda fövqəladə vəziyyət elan edilməsi haqqında Fərman imzaladı. Lakin SSRİ DTK-nın “Alfa” qrupu yanvarın 19-da saat 19.27-də Azərbaycan televiziyasının enerji blokunu partlatdı, respublikada televiziya verilişləri dayandırıldı. Gecə isə qoşun fövqəladə vəziyyət elan edilməsindən xəbərsiz olan şəhərə daxil oldu və əhaliyə divan tutmağa başladı. Qorbaçovun fərmanı qüvvəyə minənədək - yanvarın 20-də saat 00.00-dək artıq 9 nəfər öldürülmüşdü. Bakıda fövqəladə vəziyyətin elan olunması haqqında məlumat isə əhaliyə yalnız yanvarın 20-də səhər saat 7.00-da respublika radiosu ilə çatdırıldı. Həmin vaxt öldürülənlərin sayı 100 nəfərə çatmışdı. Halbuki, Qorbaçovun Azərbaycana ezam etdiyi yüksək vəzifəli emissarlar həyasızcasına bəyan edirdilər ki, Bakıda fövqəladə vəziyyət elan olunmayacaq. Bax, əli yüzlərlə insanın qanına batmış, Mixail Qorbaçov başda olmaqla, o vaxtkı Sovet imperiyası rəhbərliyinin rəzil siması bu idi.

Tanklar və PDM-lər Bakı küçələrində qarşılarına çıxan hər şeyi əzir, hərbçilər hər yanı amansız atəşə tuturdular. İnsanlar nəinki küçələrdə, hətta avtobusda gedərkən, öz mənzillərində oturduqları yerdə güllələrə tuş gəlirdilər. Yaralıları aparmağa gələn “təcili yardım” maşınlarını və tibb işçilərini də atəşə tuturdular. Bir neçə gün ərzində 137 nəfər öldürüldü, 700-dək yaralandı, 800-dən çox adam qanunsuz həbs edildi.

Üstündən 21 il keçməsinə baxmayaraq, hadisənin izləri hələ də insanların zehnində qalmaqdadır. Hər il 20 yanvar faciəsi xatırlanarkən, televiziya və radiolarda, idarə və müəssisələrdə təşkil olunan tədbirlərdə bu faciəyə həsr olunmuş şeirlər, hüznlü musiqilərlə qanlı tariximiz xatırlanır.

Ötən 21 il ərzində bu faciə ilə bağlı onlarla kitab, yüzlərlə şeir yazılıb. Hər il təkrar-təkrar bu faciə xatırlanır. 21 il sonra bu faciələrə yazıçı baxışını, ziyalı mövqeyini öyrənmək üçün qələm adamlarına müraciət etdik.

“20 Yanvar” faciəsinə yazıçı münasibətini öyrənməyə, ədəbiyyatımızda bu mövzunun yerinin və izinin yazıçılarımızı qane edib-etməməsini araşdırmağa çalışdıq. İlk olaraq xalq yazıçısı Əkrəm Əylisliyə müraciət etdik. Yorğunluğundan və xəstəliyindən şikayətlənən xalq yazıçısı bu mövzu ilə bağlı danışmaqdan imtina etdi.

Yazıçı Seyran Səxavət: «20 Yanvar» faciəsi ilə bağlı ədəbiyyatımızda yetərincə nümunələr yaradılıb. Yazıçılarımız bu mövzuda kifayət qədər yazıblar və məncə, bundan sonra da yazacaqlar. Bütün yazılan və yazılacaq əsərlər ona xidmət edir ki, xalqımızın başına bir daha belə faciələr gəlməsin, xalqımız ayıq-sayıq olsun. Ədəbiyyatımızda «20 Yanvar» faciəsinə toxunan yaradıcı insanların münasibəti məni qane edir. Bu mövzuyla bağlı çəkilən televiziya tamaşaları, verilişlər və sənədli filmlər də yaxşıdır».

Xanəmir Telmanoğlu: “Həmişə bu tarixi günü xatırlayanda, özümü yaxşı hiss eləmirəm. Görün, o gecə nə qədər məsum insan əliyalın tankların, hərbi texnikaların üzərinə getdi.

Bir də bu möhtəşəm günü elə təqdim edirlər ki, insanı qaramat basır. Yaxşı olar ki, «20 Yanvar»ı xoş ovqat bəxş edən bir ayinlərlə keçirərdik. Ədəbiyyatımızda «20 Yanvar»la bağlı xeyli əsərlər yazılıb. Bu əsərlər qeyri-ədəbi sənət nümunələrindən başqa bir şey deyil. Belə əsərlərlə nə milli ruhu dirçəltmək olar, nə də gələcək nəsillərə doğru-düzgün milli təfəkkür tərzi ötürmək mümkündür.

İlkin olaraq orta məktəb dərsliklərində ədəbi nümunələrə əl gəzdirmək lazım olduğu qənaətindəyəm. Övladlarımız belə mövzular sarıdan düzgün ədəbi-bədii mətn tərbiyəsi almadığı düşüncəsindəyəm. Dərsliklərimizdə bir az da sanki naəlac bir anlayışın hakimliyini görürəm. Hansı ki, bu günü azadlığımız, milli varlığımızın bütövlüyü uğrunda, Azərbaycanın müstəqiliyi, imperiya məngənəsindən qurtulması uğrunda mübarizə kimi dəyərləndirmək, müqəddəs dəyərlər uğrunda canını əsirgəməyənlərə ağlamaq deyil, öygü yağdırmaq lazımdır”.

Yazar Zahir Əzəmət: “Məncə, «20 Yanvar» faciəsi bir neçə uğurlu şeir istisna olmaqla, Azərbaycan ədəbiyyatında hələ ki, öz bədii həllini yetərincə tapa bilməyib. Görünür, hadisələrin, ağrıların hələ çox isti olması onun ciddi romanlara, nəsrə gəlməsini gələcək üçün ertələyir.

Amma əvvəl-axır belə uğurlu romanların yazılacağına əminəm. Çünki «20 Yanvar» faciəsi insanlıq, qəhrəmanlıq və şəxsi talelər baxımından çox fərqli, ədəbiyyata gələ biləcək bir mövzudur. Buraya bir xalqın imperiyaya qarşı mübarizəsini, regional və ideoloji faktorları da əlavə etmək olar. Bu faciə təkcə ədəbiyyat üçün deyil, kino, teatr üçün də hər zaman aktual mövzu olmaq şansını saxlayır. Sadəcə, ədəbiyyatımızın, kinematoqrafiyamızın hazırkı təcrübəsi belə mövzuları dünya səviyyəsində həll etməyə yetərli deyil. Son illərdə Qarabağ mövzusunda yazılan əsərlərə, çəkilən filmlərə baxdıqda da bu qəanətimizin doğru olduğuna baxmaq yetərlidir. Bu kimi mövzuları bəzən biz quru pafosla yükləyirik, çünki mövzunun miqyasını yetərincə dərk etmir, onu yaxşıca araşdırmır, işimizi bəlağətli, pafoslu cümlələr qurmaqla bitmiş hesab edirik. Amma ən azından dünya təcrübəsindən bəhrələnmək lazımdır. Məsələn, Amerika, Fransa, Rusiya və yaxın Türkiyənin uyğun təcrübəsini öyrənməyimiz gərəkdir. Amma bir gün bizdə belə əsərlərin yaranacağına inanıram”.

Yazar Elnaz Eyvazlı: “Bu barədə eşitdiklərimdən deyil, şəxsi fikirlərimdən çıxış edə bilərəm. Çünki o günləri yaxşı xatırlayıram, insanların nə qədər qorxu və həyəcan içində yaşadıqları günlər heç vaxt yaddaşımdan silinməz. 21 ildir müşahidə edirəm ki, yanvarın 19-20-si hava eynən 90-cı ilin həmin günlərinin havasıdır. Sanki havadan o zaman olduğu kimi qan qoxusu gəlir. O ki qaldı, ədəbiyyatımızda bu faciənin yerinə, məncə, bu faciəni bədii şəkildə özündə əks etdirən artıq tarixi deyə biləcəyimiz bir əsər yoxdur ki, oxuduqda yalnız informasiya xarakteri daşımasın, həm də insanların hisslərinə, vətənpərvərlik və intiqam hisslərinə müdaxilə edə bilsin. Bilmirəm, bəlkə də var, mən rast gəlməmişəm. Amma bu illər ərzində oxuduqlarımız və efirlərdən izlədiklərimiz artıq öz təsir əhəmiyyətini itirir. Eyni zamanda, yeniyetmə və gənclərlə işləyən bir pedaqoq kimi deyə bilərəm ki, gələcək nəsillərin bu mövzuya münasibətləri artıq məni narahat edir. Qorxuram ki, bütün faciələrimiz, o cümlədən «20 Yanvar» faciəsinin ildönümləri onlar üçün faciə günü kimi deyil, iş günü olmadığı üçün maraqlı və sevindirici olsun”.

Cəlil Cavanşir

Mərkəz.- 2011.-20 yanvar.- S. 8.