Təbii və antropogen amillərin hidroloji sahəyə təsiri

Hələ 20-ci əsrin ortalarından başlayaraq Kür-Araz ovalığının Tuqay meşələri öz tuqaylıq xarakterinə son qoymağa məcbur olmuşdur. Xüsusilə Kür çayının sağ və sol sahilləri boyu Azərbaycan ərazisində 950 km qədər məsafəni keçərək Saatlı rayonu ərazisində Araza qovuşan bu çaylar birlikdə əsrlərboyu Xəzərə axmışdır. Başlanğıcını Türkiyənin Ərzurum dağlarından götürən bu çaylar dağ meşələrindən süzülən saysız-hesabsız bulaqların hesabına daimi axara malik olmuş və olmaqdadır. Dağlıq zonanın təbii amilləri sırasında meşə örtüyünün müstəsna yeri və rolu var. Belə ki, qışda yağan qar, yaz və payızın mövsümü yağışları həmişə bulaqların daimi su balansını gur saxlamaqla onun daimi axınını təmin edir. Dağlıq zonalarda qışda meşələrə yağan qar düzən ərazilər və bitki örtüyü olmayan yerlərlə müqayisədə çox fərqlidir. Belə ki, meşələr qarın əriməsini tədiricən həyata keçirir. Çünkü meşə döşənəkləri və kolları üzərinə yığılan qar meşələrdə bitən əsas baş cinslərin çətirlərinin və gövdəsinin kölgəsi altında olduğundan günəş şüası qarı yazın sonuna qədər əridib quruntlara ötürür. Bitkilərin kök sistemi onun axma sürətinə mane olmaqla sel hadisəsinin yaranmamasının qarşısını təbii olaraq alır. Təcrübələrdən məlumdur ki, dərə və yarğanları yaradan sel hadisələri yalnız meşəsiz dağlarda daha çox qeydə alınır.Açıq dağ döşündə və yamaclarda, həmçinin seyrək meşələrdə və kolluqlarda qısa müddət ərzində əriyən qar fəsadlar törətmək üçün həmişə əsas amil olmuşdur.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin mütəxəssisi, İxtisaslaşdırma və İxtisasartırma İnstitunun dosenti Allahverdi Dolxanov bildirir ki, çayların mənbəyində meşələrin seyrəlməsi tədricən su balansının pozulması hallarını formalaşdırır. Gürcüstan və Ermənistanın ərazilərindən də həmin çaylara qoşulan müxtəlif sular illik yağıntının da normadan artıq olduğu vaxtlarda özünü daha ciddi formada göstərir. Su dövriyyəsində və su balansının saxlanmasında meşələr əsas təbii amil hesab olunur. Meşəsiz dağların bulaqları olmadığını bilərəkdən meşələrin təbii və süni bərpalarını həyata keçirməyi hələ XIX əsrin əvvəllərindən düşünməyə başlamışlar. Azərbaycanın ən zəngin bitki örtüyünə malik olan Naxçıvan ərazisində çılpaq dağlar mövsümü sel hadisələri ilə həmişə Naxçıvan çayı ətrafında fəsadlar törətmişdir.

Kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqları istifadə etmək və onun yuyulmasının qarşısını almaq məqsədi ilə Batabat dağlarında süni göllər yaratmaqla sel təzadlarının qarşısını qismən almış və su ehtiyatlarından torpaqların suvarılmasında istifadə olunur. Torpaqqoruyucu və susaxlayıcı qabiliyyətinə görə sahil meşələri Kür çayını öz yatağı ilə axmağa məcbur edirdi. Mövsümü daşqınlar isə yalnız meşənin ərazisi ətrafından kənara axmaq imkanına malik deyildi. Hər il yazın sonunda öz yatağına qayıdan sular ətraf meşə fondu ərazisini payız yağışlarına qədər rütubətləndirirdi. Belə bir təbii qayda Tuqay meşələrinin təbii bərpasını təmin edirdi. Suların gətirdiyi toxumlar yeniyetmələr kimi yaşlı ağac və kolları əvəz edirdi.

Mütəxəssisin fikrincə, çürümüş sahilbərkidici kök sistemi suyun səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar oyuqlar rolunu oynayaraq, 10-15 km sahildən kənara axmaqla qrunt suları il birləşmək imkanı tapmışdır. Odur ki, tədricən illər keçdikcə Kür-Araz ovalığında qrunt suları ilə torpağın səthinə qalxan mineral duzlar tədricən torpaqların şoranlaşması prosesini həyata keçirmişdir. Kür-Araz ovalığının Mil-Muğan, Qarabağ və Şirvan düzənliklərində suvarma sistemlərinin ən böyük şəbəkələri Qarabağ, Yuxarı Şirvan və digər kanalların şirin su itkiləri qurunt sularının səviyyələrini qaldırmaqla ərazilərdə torpaqların şoranlaşmasına səbəb olmuşdur. Bununla bərabər qeyd olunur ki, bizdə əkin sahələrini genişləndirmək üçün ehtiyat çox azdır. Ona görə artıq bizə aydın olur ki, mövcud torpaq ehtiyatlarından səmərəli və ehtiyatla istifadə olunmalıdır. Mütləq meşə meliorasiya tədbirləri həyata keçirilməlidir. Hidrotexniki tədbirlərlə yanaşı, meşə-meliorasiya tədbirlərinin Kür-Araz ovalığında həyata keçirilməsi yarımsəhra zonanın səhralaşma ehtimalını tam azalda bilər.

Tarlaqoruyucu meşə zolağının əhəmiyyətini qeyd etməzdən əvvəl bildirməliyik ki, respublikanın düzən zonaları meşəsiz qalmışdır. Bununla belə məhz 85% ümumi kənd təsərrüfatı bitkilərinin və otların yaxşı inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır, onların yetişdirilməsi üçün tətbiq olunan aqrotexniki və aqrokimyəvi üsulların səmərəsi yüksəlir. Qoruyucu meşə zolaqları kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırır. Tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının Kür-Araz ovalığında əhəmiyyətini qiymətləndirmək məqsədilə külək və su eroziyalarının qarşısının alınmasında əsas təbii amil hesab etməklə regionun torpaq və iqlim şəraitindən asılı olaraq kəndli fermer təsərrüfatlarına mənsub torpaqlarda bu tədbirin həyata keçirilməsi daha məqsədəuyğundur. Uzun illər Kür-Araz ovalığında meşə meliorasiya tədbirlərinin elmi əsaslarla öyrənilməsində görkəmli alimlərərin tədqiqatlarına əsaslanaraq, bitkilərin və torpaqların su rejiminə əməl olunmaqla torpaqqoruyucu meşə zolaqlarının bərpasına və inkişafına başlanılmalıdır. Onu da qeyd edək ki, Tuqay meşələrinin bərpası üçün regional tingliklər yaradılmaqla torpaq və iqlim şəraitinə uyğun, xüsusilə Tuqay meşələrinin genefonduna daxil olan ağac və kol cinslərindən istifadə etməklə sahilbərkidici süni meşələrin salınması vacibdir. Yevlax, Ağdaş, Bərdə, Ağcabədi və başqa Kürətrafı Tuqay meşələrinin bu günə qismən qalmış təbii meşə fondu yaşından asılı olmayaraq, yay dövründə suvarılması mütləq lazımdır. Ona görə ki, tuqaylıq xarakterini həyata keçirən Kür çayının üzərində tikilən bəndlər bu prosesin vacibliyini təsdiq edir. Təbii meşələrin bərpası üçün görülən tədbirlər xeyli vəsait tələb etməsinə baxmayaraq, gələcəkdə kənd təsərrüfatlı təyinatlı torpaqların sıradan çıxmaması üçün təxirəsalınmaz iş hesab olunur. Bununla bərabər, Tuqay meşələrinin mühafizəsi və qorunması təbiətdən istifadənin hüquqi-ekoloji tələbləri səviyyəsində yerinə yetrilməkdədir. Meşələrdə xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirləri əkinlərin yalnız təsərrüfat planına uyğun aparılması, yəni meşə quruluşu işlərinin tövsiyəsinə uyğun olaraq yerinə yetirilir. Mütəxəssisin fikrincə, bu amillər həm də gələcəkdə torpağın turşulaşmasına xidmət edər. Kür-Araz ovalığında düzən meşələrini və tarlaqoruyucu meşə zolaqlarını, Kür və Araz sahilindəki Tuqay meşələrini bərpa etməklə bugünkü fəsaddların qarşısının alınmasına ekoloji problemin aradan qaldırılmasının bir sahəsi kimi yanaşmaq olar.

Rahilə İbrahimqızı

Movqe.- 2010.- 7 avqust.- S. 4.