Abidələr şəhəri – Ordubad

Özünün orta əsr milli memarlıq və şəhərsalma quruluşunu qoruyub saxladığına görə Ordubad şəhəri İçərişəhər, Şuşa və Şəki şəhərləri ilə birlikdə dövlət tərəfindən hələ 1977-ci ildən qoruq elan olunub. Ordubad dünyanın ən qədim insan məskənlərindən biridir. Ordubad Tarix-Memarlıq qoruğu rayon mədəniyyət şöbəsinin nəzdində 1979-cu ildən fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Ümumiyyətlə, Ordubad rayonu üzrə 600-dən artıq irili-xırdalı tarix- mədəniyyət abidəsi mövcuddur.

19-cu əsrin 30-40-cı illərindəki məlumata görə, Ordubad şəhəri 5 hissəyə bölünmüşdür: Ambaras, Kürdətal, Mingis, Sərşəhər və Üçtürləngə. Bütün küçələr boyu relyefdən asılı olaraq müxtəlif yüksəkliklərdə 2-3, bəzən isə 4 kiçik meydan yetləşir. Bu meydanlar ensiz, qəribə, əyri-üyrü, 3-4 küçənin qovuşuğunda yerləşib. Hər belə meydan özündə bir sıra xidmətedici elementləri birləşdirir. Bura kiçik məscid (məhəllə məscidi), çeşmə və meydanı öz çətiri ilə örtən çinarlar aiddir. İndiyə qədər də məhəllə meydanları öz əhəmiyyətini saxlayır. Həmin meydanlarda yerləşən məhəllə məscidlərinin minarəsi olmur. Minarəni məscidin damında yerləşən səki əvəz edir. Oraya kiçik pilləkənlə qalxmaq olur. Ordubad məscidlərinin yerini uzaqdan onların qarşısında ucalan çinarlarla təyin etmək olar. Şəhərin baş magistralını qədim küçə təşkil edir. Bu küçə indi də əsas küçə kimi öz əhəmiyyətini saxlayaraq şəhərin mərkəzini dəmiryol vağzalı ilə birləşdirir.

Şəhərin ümumi panoramasını yaratmış yaşayış binaları şəhəri Azərbaycanın başqa şəhərlərindən xeyli fərqləndirir. Məhəllələr ikimərtəbəli şəhər evləri və səkkizbucaqlı daxili həyətə malik kiçik memarlıq elementləri ilə zəngin olan binalardan təşkil olunub. Şəhə-rin əsas sənaye memarlığı ünsürü onun yeraltı kəhriz sistemi ilə əhatələnməsidir. 17-ci əsrdə 70 bulaq şəhəri su ilə təchiz etmişdir. Bu kəhriz sistemi bir-biri ilə əlaqəli şəkildə şəhəri büsbütün əhatə edir. Kəhrizlərin əksəriyyətinin uçulub tökülməsi, onların bəzilərinin gözlərinin tutulmasına, ovdanlann dağılmasına səbəb olmuşdur. Bacanqlı kankanların köməyi ilə bir neçə çeşmə, ovdan təmizlənib bərpa olunmuşdur. "Dilbər", "Mədrəsə", "Şayi" bulaqları buna misal ola bilər. Bütün abidələrə qoruma-unvan lövhələri vurulub. Bir çox tarixi abidələrdə, o cümlədən "Əngəş", "Qırxpillə", "Meyrəmçə" və "Yetim" məhəllə məscidlərində təmir-bərpa işləri aparılıb. 2005-ci ildə "Yuxarı Ambaras" və "Sultan Murad" məscidi yerli sakinlərin dəstəyi ilə əsaslı təmir olundu, Dədə Qorqud küçəsində yerləşən "Yetim" məscidində şəhər camaatının köməkliyi sayəsində əsaslı təmir-bərpa işləri aparılıb.

80-ci illərdə Ordubad tarix və mədəniyyət abidələrinin bərpa emalatxanası fəaliyyət göstərmişdir. 1990-cı ilə qədər onlar bir çox abidələrin bərpası ilə məşğul olmuşdular. 17-ci əsrin tarix-memarlıq kompleksi olan "Zorxana"nı, 18-ci əsr tarixi abidəsi "Sərşəhər" məscidini, 16-cı əsrin yadigarı "Yuxarı Ambaras" məscidini, 14-cü əsrdə "Buzxana"nı, 16-cı əsrdə inşa edilmiş "Came" məscidini, 18-ci əsrdə ucaldılmış "Malik İbrahim" və "Dilbər" məscidlərini, 1826-cı ildə Aza çayı üzərində tikilmiş körpünü, Yuxarı Əylis kəndindəki 17-ci əsrin nişanəsi olan Şah Abbas məscidini tamamilə bərpa edib həyata qaytarmışlar. Burada bir xeyirxah işi də qeyd etmək yerinə düşərdi. 9-cu əsr tarix-memarlıq abidəsi Mingis məscidi el ağsaqqalı Hüseyn Əli-qulu oğlu Qənbərovun adına hörmət və ehtiram əlaməti olaraq övladları tərəfindən 2001-ci ildə yenidən tikilib bərpa edilmişdir. Tariximizin ulu yadigarlarını göz bəbəyi kimi qorumaq, yurd yerimizi gələcək nəsillərə olduğu kimi əmanət etmək hər birimizin borcudur.

A.Mənsumə

Mövqe.- 2010.-14 oktyabr.- S. 4.