Dağlıq Qarabağ problemi beynəlxalq təşkilatlarda Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı

XIV yazı

Münaqişənin həllinə dair danışıqlar prosesinə ATƏT-in vasitəçilik missiyası

(Danışıqlar prosesinin xronologiyası)

Dağlıq Qarabağdakı siyasi partiyaların və ictimai təşkilatların xarici dövlətlərin siyasi partiyaları və ictimai təşkilatları ilə əlaqələr yaratmaq hüququ olacaq. Hətta burada belə bir müddəa da öz əksini tapmışdı ki, Dağlıq Qarabağ özünün mənafeləri ilə bağlı məsələlər üzrə Azərbaycanın xarici siyasətinin həyata keçirilməsində iştirak edəcək və bu tip məsələlər haqqında qərarlar iki tərəfin razılığı ilə qəbul olunacaqdır.

Həmsədrlərin üçüncü təklifində DQ hökumətinin özünün xüsusi maraqları olan xarici dövlətlərdəki Azərbaycan səfirliklərində və ya konsul idarələrində öz nümayəndələrinin olmasının mümkünlüyü də qeyd olunmuşdu. Bu layihə Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejimə öz mənafeləri ilə bağlı beynəlxalq danışıqlarda iştirak etmək üçün Azərbaycan nümayəndə heyətlərinin tərkibində ekspertlərini göndərmək səlahiyyəti də verirdi. Təbii ki, DQ-yə müstəqil dövlət səlahiyyətlərinin verilməsini nəzərdə tutan belə bir təklif Azərbaycan tərəfindən qəbul edilə bilməzdi. Elə buna görə də prezident Heydər Əliyev buna qəti etirazını bildirdi və layihə qəbul olunmadı.

Bundan sonra da müxtəlif dövrlərdə həmsədrlər regiona səfərlərə gəldilər, ATƏT-in Minsk Qrupunun görüşləri keçirildi. Lakin "Ümumi dövlət" təklifi tərəflərə təqdim olunan sonuncu layihə kimi qalmaqda davam edir. Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi ucbatından bu təkliflərin heç biri həyata keçməmişdir. Halbuki beynəlxalq birliyin təcavüzkara təsir göstərərək Azərbaycan ərazilərinin işğaldan azad olunmasını təmin etmək imkanları o qədər də məhdud deyildir.

1999-cu ilin aprelindən etibarən ABŞ-ın təşəbbüsü ilə prezidentlərin birbaşa dialoqu keçirilməyə başlanmış, ATƏT-in Minsk Qrupu bu formatı bəyəndiyini və dövlət başçılarının dialoqunun davam etdirilməsinin zəruriliyini dəfələrlə bəyan etmişdir. Əslində, sonuncu təklifdən və prezidentlərin birbaşa dialoqunun başlamasından sonra ATƏT-in Minsk qrupu artıq faktiki olaraq vasitəçilik yox , müşahidəçilik missiyasını yerinə yetirməyə başlamışdır. Lakin prezidentlərin dialoqu da Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində konkret irəliləyişlərə gətirib çıxara bilmədi.

Tərəflər arasında kompromis əldə olunması artıq mümkünsüz göründüyündən Azərbaycanda müharibə əhval-ruhiyyəsi güclənirdi. Şübhəsiz, burada ölkədə aparılan sosial-iqtisadi islahatların uğurlu nəticələri də az rol oynamamışdı. Digər tərəfdən, Azərbaycan beynəlxalq müstəvidə də Ermənistanın mövqelərinə əhəmiyyətli zərbələr endirməyə nail olmuş və münaqişənin həqiqi səbəbləri, mahiyyəti barədə dünya ictimaiyyətində obyektiv təsəvvür formalaşdırılması sahəsində ciddi nailiyyətlər qazanmışdı. Bütün bunlar isə Azərbaycanda əhalinin psixoloji əhval-ruhiyyəsinə təsir göstərir və nəyin bahasına olursa-olsun, torpaqların geri qaytarılması istəyini artırırdı.

Təxminən 2001-ci ilin əvvəllərindən etibarən danışıqlar prosesinin yenidən fəallaşdığı müşahidə edilməyə başlandı. Format dəyişilməz olaraq qalırdı və beynəlxalq birlik münaqişənin prezidentlərin birbaşa görüşü çərçivəsində həllinə çalışırdı. 2001-ci ilin yanvarında Fransada Jak Şirakın təşəbbüsü ilə Azərbaycan və Ermənistanın dövlət başçıları arasında danışıqların növbəti mərhələsi başlandı. Paris danışıqları prezidentlərin artıq sayca 14-cü görüşü idi. Görüşdə münaqişənin həllinə dair ciddi müzakirələr aparılsa da, konkret bir nəticə alınmadı. Bununla belə, həm Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri, həm Fransanın dövlət başçısı Jak Şirak dialoqun davam etdirilməsinin zəruriliyini bildirən bəyanatla çıxış etdilər, tərəflər arasında kompromis əldə olunması üçün səylərin bundan sonra da davam etdiriləcəyini vurğuladılar.

Mart ayının 3-də Fransada prezidentlərin Jak Şirakın təşəbbüsü ilə keçirilən növbəti görüşü artıq sülh sazişinin imzalanacağı günün uzaqda olmadığı təəssüratını yaratmışdı. Prezidentlər də öz bəyanatlarında nikbin notlara daha çox üstünlük verdiklərindən Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli məsələsində irəliləyişin mümkünlüyü real görünürdü. Amma buna baxmayaraq, qeyd etmək lazımdır ki, prezidentlərin yeganə ortaq mövqeyi danışıqları davam etdirmək və bu istiqamətdə fəallığı artırmaq prinsiplərini nəzərdə tuturdu.

Martın 12-də Heydər Əliyev Türkiyəyə getdi və burada sülh məsələləri geniş müzakirə olundu. Prezidentlərin imzaladıqları birgə bəyanatda Qarabağ məsələsinə də toxunulur və Türkiyə bu dəfə də Azərbaycanın mənafelərini sona qədər müdafiə edəcəyini bildirirdi. Prezident Əhməd Necdət Sezər prezident Heydər Əliyevə bütün zəruri dəstəyi göstərməyə hazır olduğunu vurğulayırdı. Martın 14-də isə ABŞ-ın dövlət katibi K.Pauell prezidentləri danışıqların növbəti mərhələsinə başlamaq üçün ABŞ-a dəvət etdi. Bu görüşdə həmsədrlərlə bərabər K.Pauell də iştirak etməli idi və Ki Uestdə keçiriləcək danışıqların münaqişənin nizamlanmasında çox mühüm addım olacağı, hətta burada imzalanacaq sülh sazişinin prinsiplərinin də müəyyənləşəcəyi gözlənilirdi. Prezidentlər Heydər Əliyev və R.Koçaryan, ABŞ-ın dövlət katibi Kolin Pauell, ATƏT həmsədrləri Keri Kavano, Jan Jak Qaydar, Nikolay Qribkov və Rusiya xarici işlər nazirinin birinci müavini V.Trubnikovun iştirakı ilə aprelin 3-də Ki Uestdə danışıqlar başladı.

6 apreldə danışıqlar başa çatdı və həmsədrlər bəyan etdilər ki, onlar yeni təklif üzərində işləyirlər və bunu iyunda Cenevrədə keçirilən görüşdə prezidentlərə təqdim edəcəkləri, lakin sonradan bu görüş təxirə salındı. Danışıqlar olduqca gərgin keçirdi. Artıq bütün dünyanın diqqəti ABŞ-a yönəlmişdi. Bu görüşdə bir çox məsələlər ətrafında razılıq əldə olunacağını proqnozlaşdıranlar çox idi. Lakin optimist ehtimallar yenə də özünü doğrultmadı. Ki Uestdə heç bir razılığa gəlinmədi və həmsədrlər də, prezidentlər də, sadəcə, onu qeyd etdilər ki, sülhə doğru irəliləyiş var.

Qeyd edək ki, bu görüş zamanı prezident Heydər Əliyev verdiyi bəyanatda ATƏT həmsədrlərini ciddi şəkildə tənqid edərək onların passiv fəaliyyət göstərdiyini vurğulamış, K.Pauell bu bəyanatın obyektiv olduğunu və münaqişənin həlli üçün indikindən daha fəal şəkildə iş aparmağa ehtiyac duyulduğunu təsdiqləmişdi.

Mövqe.- 2011.- 22 aprel.- S. 10.