REGİONLARIMIZ: SALYAN

Tarixi

Salyan sözünün etimologiyası haqqında müxtəlif mülahizələr var. 1880-ci ildə Salyanda olmuş rus tədqiqatçısı K.Sadovski Salyan sözünün fars dilindəki "sal"-il, yaxud "salyane" - yəni illik bac mənasını verən sözdən yarandığını iddia etmişdir. "Tam fars, ərəb-rus lüğəti"nin müəllifi İ.Yaqello, "Burhane Qate" kitabının müəllifi Məhəmməd Hüseyn Təbrizi, "Lüğəti Naci"nin müəllifi Naci də K.Sadovski ilə eyni fikirdə olmuşlar. "Coğrafi adlar" kitabının müəllifi Nəbi Nəbiyev isə Salyan sözünün mənasını "bərə yeri" (salların sahilə yan aldığı yer) və ya sal tayfasının adı ilə bağlayır. Sal tayfası Azərbaycanda yaşamış türkdilli tayfa adıdır. Dünya şöhrətli türkoloq Murad Acı da Salyan sözünün sal tayfasının adı ilə bağlı olduğunu iddia edir. Dilçi alim K.Ramazanov bu coğrafi adın sal-bərə sözündən ibarət olub "salın yan aldığı yer"lə bağlı yarandığını deyir. O, sözünün sübutu üçün belə bayatını misal çəkir:

Əzizinəm sal yana,

Dara zülfün sal yana,

Necəsən bir ah çəkim,

Kür quruya, sal yana.

Salyandan Ərdəbilə, Təbrizə, Dərbəndə və başqa şəhərlərə balıq, kürü, Babazənən dağı yaxınlığından çıxarılan neft və duz ixrac olunurdu. A.Bakıxanov göstərir ki, 1295-1304-cü illərdə Sultan Məhəmməd Qazan xan Arqun oğlu tərəfindən 1295-ci ildə Kür çayının mənsəbində iki qolu arasında Mahmudabad şəhəri salınmışdır. 1863-cü il kameral siyahıya alınmada aydın olur ki, Salyan şəhərində 1 292 ev 10 634 nəfər sakin olmuşdur. Çar Rusiyası zamanında 1868-ci ilin fevralında Bakı quberniyası daxilində Cavad qəzası yaradılanda Salyan bu qəzanın inzibati idarəçilik və mədəni mərkəzi oldu. 1881-ci ildə şəhərin ümumi torpaq sahəsi 800 desyatin olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində Mirxalıq Abdullayev burada illik istehsal gücü 3-4 min tona çatan 3 pambıq təmizləmə məntəqəsi tikdirmişdir. Bununla yanaşı Salyanda istilik elektrik stansiyası, 4 ibtidai məktəb və kitabxana fəaliyyət göstərmişdir. Bu vaxt şəhərdə bez istehsal edən 20 kiçik toxucu müəssisə, 200 dükan, 5 ticarət bankı, 3 karvansara, gəmi körpüsü, poçt stansiyası, karantin gömrükxana, 11 mədrəsə, yeraltı hamam və xəstəxana fəaliyyət göstərmişdir. Bütün cənubi Rusiyada və Qafqazda ilk dəfə olaraq 1864-cü ildə Salyanda metroloji stansiya yaradılmışdır. Xalq sənəti: xalçaçılıq, papaqçılıq, daş üzərində oyma, zərgərlik, ağac üzərində oyma, dəmirçilik. 1973-cü ilə qədər indiki Neftçala rayonunun ərazisi də (1939-1959-cu illər istisna olmaqla) Salyan rayonuna aid olmuşdur.

Coğrafi mövqeyi

Bakıdan Salyan rayonunun mərkəzinədək məsafə 126 km-dir. Rayonun ərazisi Kür-Araz ovalığında Muğan və Cənub-Şərqi Şirvan düzlərində yerləşir. Rayonda 16 yaşayış məntəqəsi var.

Relyefi

Rayon Şərqdən kiçik sahədə Xəzər dənizi ilə hüdudlanır. Tirə və təpəliklər Babazanlı, Xıdırlı, Bəndovan və s. var. Ərazinin çox hissəsi okean səviyyəsindən 28 metrə qədər aşağıda yerləşir. Neogen və Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Palçıq vulkanları Qalmas, Xıdırlı, Babazanlı və s . var. Rayonun ərazisi neft və qaz yataqları ilə zəngindir. Boz-qonur, boz-çəmən, çəmən-bataqlıq, şoran torpaqlar yayılmışdır.

Təbiəti

Bitki örtüyü yarım səhra və səhra tiplidir. Salyanda yerləşən Şirvan milli parkında ceyran, qırmızıquyruq qumsiçanı, kiçik Asiya qumsiçanı, gürzə, kürən vağ, qaşqaldaq, kiçik qarabatdaq, böyük ağ vağ, ala ördək, yaşılbaş ördək, anqut, fitçi cürə, dalğıc, marek, ağquyruq dəniz qartalı, qamışlıq belibağlısı, ağquyruq çökük burun, cüllüt, qaratirinqa, çəmən və iri arıquşu, imperator qartalı, bülbül, bildirçin, kəklik, dovdaq, durna, torağayı, leylək, Suriya ağacdələni, qaratoyuq və s. heyvan və quş növləri vardır.

Düzənlik ərazilərində canavar və çaqqala, Kür qırağı ərazilərdə isə tülkü və vəhşi pişiklərə rast gəlinir.

Kürsəngi və Kürovdağ dağlarında mağaralar, Babazanlı dağında isə müalicə əhəmiyyətli istisu mövcuddur. Kür çayının sahilini Tuqay meşələri bəzəyir. Bala Kür (Aqquşa) çayının sahili səhərlər duman qalxanda çox mənzərəli olur. Dünyanın ən şor bulağı Şır-Şır da Salyandadır.

İqlimi

Yayı çox quraq keçən mülayim-isti iqlimi var. Orta temperatur qışda 8,5 °C, yayda isə 33,5 °C-dir. İllik yağıntı 250-400 mm-dir. İlin ən soyuq günləri yanvarın axırlarında (-1 °C, -5 °C), ən isti günləri isə avqustun axırı və sentyabrın əvvəlinə (43 °C) təsadüf edir. Salyanda qədimdən sentyabrın isti günlərinə "qora bişirən", "ceyranı kölgəyə qaçıran", "pambıq istisi" və bu kimi başqa adlar qoyulmuşdur.

İri yaşayış məntəqələri

Plastik yaşayış massivi, Stansiya yaşayış massivi, Babazanlı kəndi

Görkəmli şəxsləri

* Ağa Mirbağır Ağa Ağazadə - 1937-ci ilin repressiya qurbanı, böyük övliya, görkəmli din xadimi;

* Əli bəy Hüseynzadə - böyük Azərbaycan ədibi, ədəbiyyat tənqidçisi filosof, XX əsr türk-azərbaycan ictimai fikrinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri;

* Xəlil Rza Ulutürk - şair, tərcüməçi, Azərbaycanın xalq şairi;

* Həsən Məmmədov - aktyor, Azərbaycanın xalq artisti;

* Əliağa Kürçaylı - şair, dramaturq, tərcüməçi;

* Məhərrəm Dadaşov - Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (1941-1945).

İqtisadi xarakteristikası

Rayonun kənd təsərrüfatının əsasını pambıqçılıq, taxılçılıq, tərəvəzçilik və heyvandarlıq təşkil edir. Quru subtropik meyvəçilik, bostançılıq da mühüm kənd təsərrüfatı sahələridir. Salyan rayonunda plastik kütlə emalı, pambıqtəmizləmə və kərpic istehsalı zavodları fəaliyyət göstərir.

Vaxtilə rayonda böyük balıqçılıq təsərrüfatları olub. Hazırda isə respublikada realizə olunan balıq məmulatlarının böyük bir hissəsi Salyanın payına düşür. Salyan rayonu ərazisində, Kür çayından ovlanan ağ balıq və nərə qeyri-adi dada və ləzzətə malikdir. Ümumiyyətlə, mütəxəssislərin və qurmanların yekdil rəyinə görə, Salyan rayonunda tutulan ağ balıq və nərə balığı dünyada ən dadlısı sayılır. Burada istehsal olunan qara kürü haqqında isə əfsanəyə çevrilmiş söhbətlər gəzməkdədir. Salyanda istehsal olunan qara kürü bütün dünyada ən baha satılan kürüdür.

Mədəniyyət, təhsil və səhiyyə müəssisələri

Rayonda "Qələbə" qəzeti fəaliyyət göstərir (Təsisçilər-Salyan RİH və qəzetin jurnalist kollektivi).

Ölkə əhəmiyyətli abidələr

I Babazanlı yaşayış yeri (e.ə. I minillik);

Marışlı yaşayış yeri (XI-XV əsrlər);

Marışlı nekropolu (e.ə II minillik);

Kürsəngi küp qəbirləri nekropolu (e.ə II-III əsrlər);

Kürsəngi küp qəbirləri nekropolu (e.ə II-III əsrlər);

Mahmudabad yaşayış yeri (I-III əsrlər);

Mahmudabad küp qəbirləri nekropolu (I-II əsrlər);

Noxudlu yaşayış yeri (e.ə II minillik).

Yerli əhəmiyyətli abidələr

Salyan yaşayış yeri;

II Babazanlı yaşayış yeri;

Qırxçıraq yaşayış yeri;

Yuxarı Xalac yaşayış yeri;

Əndovan yaşayış yeri;

Xurşud yaşayış yeri;

Xurşud nekropolu;

Arbatan yaşayış yeri;

Şorsulu nekropolu;

Bəydili yaşayış yeri;

Qarabağlı yaşayış yeri.

Mətbəx

Salyan mətbəxi öz koloritinə, zənginliyinə və dadına görə Azərbaycan kulinariyasında mühüm yerlərdən birini tutur. Salyanın yerləşdiyi coğrafi ərazi və isti iqlimi onun mətbəxinin formalaşmasında böyük rol oynamışdır.

Belə ki, yay aylarının isti günlərində ən çox şor balıq və qatiqdan hazırlanmış ovduq deyilən içkiyə üstünlük verilir.

Salyan mətbəxinin əsasını balıq xörəkləri təşkil edir. Ana Kürün və Xəzərin bol balıq məhsulları Salyanın kulinariyasına inanılmaz dərəcədə təsir göstərmişdir.

Çətin 2-ci elə yer tapmaq olar ki, orada balığı Salyandakı kimi dadlı və profesionallıqla bişirib hazırlasınlar.

Azərbaycanın ən müxtəlif guşələrindən, əsl təndir balığını, nərə kababını,baliq buğlamasını, dolma balığını dadmaq üçün Salyana gəlirlər.

Balıq xörəkləri ilə bərabər cücə çığırtması, pomidor çığırtması, narnumuru da xüsusi zövqlə hazırlanır.

Salyan təndir çörəyi, Salyan nabatı, araqnanə (ovşala), külçə də çox yerdə məhşurdur.

Mövqe.- 2011.- 18-19 avqust- S. 10.