"Erməni məsələsi"nin ortaya atılmasında Qərb dövlətlərinin rolunun dövri mətbuatda əksi

II yazı

Türklər hər zaman erməni xalqına hörmətlə yanaşmış və bu iki xalq arasında münasibətlər çox səmimi olmuşdur. X əsrdə səlcuqlular Anadoluya ayaq basarkən ermənilər onları sevinclə qarşılamışdılar. Çünki Bizans imperatorluğu ermənilərə zülm edirdi, onların heç bir milli hüququnu tanımırdı. Malazgirtdə 1071-ci ildə türklər Bizans ordusunu darmadağın edəndən sonra Arp Arslan bu xalqla şəfqət və hörmətlə davranırdı.

Türk tarixçisi Erol Kürkçüoğlu qeyd edir ki, ermənilər Bizansa olan düşmənçilikləri səbəbindən türklərin Anadoluya gəlməsinə sevinmişlər, hətta türklərə yardım da etmişlər. O yazır: "Türklər ermənilərin imdadına yetişməmiş olsaydı, hakim millətlər onları içlərində əridib yox edəcəkdi. Türklər onların inancına sahib çıxmış, Erməni Qriqorian Kilsəsinin fəaliyyətinə imkan yaratmışdı. Əgər belə etməsəydi, bu gün "Erməni kilsəsi" gündəmə gəlməyəcəkdi". Osmanlı dövlətinin ilk quruluş illərində erməni-türk münasibətləri daha da inkişaf etmişdir. Osman Qazi 1324-cü ildə Bursanı paytaxta çevirdikdən sonra Kütahyada yaşayan ermənilərin buraya yerləşməsi barədə xüsusi göstəriş vermişdir. 1453-cü ildə İstanbul fəth ediləndən sonra Fateh Sultan Məhmət Bursadakı erməni ruhani rəhbərini İstanbula gətirərək burada erməni patriarxlığı qurdurmuşdur. Bu münasibət erməniləri başqa ölkələrdən Osmanlıya axın etməyə sövq etmişdir. Onlar heç bir ölkədə görmədikləri, sabit və xoşbəxt həyat tərzini, firavanlıq və rahatlığı bu ölkədə görmüşlər. Yavuz Sultan Səlim zamanında Doğu Anadolu və Cənubi Qafqazın Osmanlıya qatılmasına burada yaşayan ermənilər də sevinmişlər. Ermənilər Osmanlı hakimiyyəti altında çox hürr və xoşbəxt yaşamışlar. Dövlət işlərində və sarayda onlara çox mühüm vəzifələr etibar edilmişdir. Birinci Məşrutiyyət Məclisində (1876) fəaliyyət göstərən 48 millət vəkilindən 9-u erməni olmuşdu. Parlamentin sədr müavini vəzifəsinə erməni Ovanes Allahverdi seçilmişdi. Osmanlı dövlətinin son onilliklərində xarici ölkələrdə işləyən çoxsaylı erməniəsilli səfir və konsullar Türkiyə dövlətinə sədaqətlə xidmət edirdilər.

Məsələn, erməni Diran Aleksanyan bəy Belçika, Diran Tırqır bəy Berlin, Yervand Misakyan London, Hrand Düz bəy Messina, Miqran Kavafyan Brüssel, Harutyun Markaryan Belqrad, Azaryan Malta, Levon Yeremyan Paris, Ohannes Nafilyan Tiflis, Ohannes Quyumçuyan Roma və onlarca digər ölkə və şəhərlərdə türk hökümətini təmsil etmişlər. İkinci Osmanlı parlametində bu erməni millət vəkilləri təmsil olunmuşlar: Kirkor Zöhrab, Petros Hallacyan, Akon Babikyan, Akop Boyaçıyan, Nezavet Dağaveryan, Stepan İspartalyan, Qaregin Basdırmaçıyan, Vartakes Serengülyan, Geğam Ter-Karapetyan, Vahan Papazyan.

Göründüyü kimi, ermənilər Osmanlı dövlətində heç zaman milli basqıya məruz qalmamışlar. Onların qayğı və diqqət gördükləri dövlətə qarşı çıxmalarının çoxlu səbəbləri olmuşdur. Bu səbəbləri aşkarlayıb təhlil etməyə çalışacağıq.

"Erməni məsələsi"nin ortaya atılmasında xristian missionerlərinin rolu və mətbuatın bu məsələlərə münasibəti

Latın dilində "göndərmək" anlamı verən "misyon" sözu xeyli geniş məna yükünə malikdir. Eyni məqsəd uğrunda birləşmiş müəyyən bir qrupun iradəsini başqa qruplara çatdırmaq, həmin qrupun təbliğatını aparmaq üçün xüsusi tapşırığa malik şəxsə və şəxslərə "missionerlər" deyilir. Missionerər öncə xristianlığı yaymaq məqsədi ilə yaradılmış ideoloji mərkəzlərdə hazırlanmışlar. Bu səbəbdən həmin missiyanı daşıyanlar əsasən din adamları olmuşlar. Amma əsas məqsəd dini təbliğat olsa da, zaman-zaman bu iş siyasi və ideoloji zəmində də formalaşdırılmağa başlanmışdır. Dini təbliğatın özünün içərisində həm də siyasi mənafelərin qorunması məqsədi olmuşdur ki, bu da son nəticədə missiyanın nədən ibarət olduğunu ortaya qoyur.

VI və VIII əsrlərdə irlandiyalı keşiş missionerlər Şotlandiya, Fransa, Almanya, İsveçrə, İtaliya və başqa yerlərə səyahətlər etməyə başladılar. Avropanın digər yerlərində xristianlıq təbliğatı aparmaq məqsədi geniş vüsət aldı. Almanlar və yunanlar tərəfindən xristianlığın təsir dairəsinin az olduğu Şərq ölkələrinə, o cümlədən Şərqi Anadoluya və Qafqaza missionerlər göndərmək kilsənin ən böyük vəzifələrindən biri sayılırdı və qeyri-xristian ölkələrə səyahət edən missionerlər çox böyük hörmət və izzət sahibi olurdular. Müsəlman ölkələrinə gedənlərin yalnız dini təbliğat aparmadıqları məlum idi. Onların məqsədi təkcə müsəlmanları xristianlığa sövq etmək deyil, dövlətin hərbi qüdrəti, xalqın yaşayış tərzi, adət-ənənəsi, zəif və qüvvətli cəhətləri barədə məlumat toplamaq, bugünkü terminlə desək, hərbi, iqtisadi və siyasi casusluqla məşğul olmaq idi. Modern mənada missionerlik XVII əsrdə müstəmləkəçilik siyasəti aparan dövlətlərin əsas təbliğat vasitəsinə çevrilməyə başlamışdı, müstəmləkəyə çevirdikləri ölkələrdə dil və dinlərini yaymaq, bu yolla onları əsarətdə saxlamaq, həmin ölkələrin maddi zənginliklərini sümürmək üçün əlverişli vasitə və alət idi. Onlar missionerlik fəaliyyəti apardıqları ölkələrdə yerli xalqa və ona məxsus dövlətə qarşı narazı olan etnik millətləri ələ almağa və onların üzərində gələcəyə hesablanmış bir növ yatırım qoymağa başlayırdılar.

Osmanlı dövlətində missionerlərin cəlbedici hesab etdikləri etnik toplum ermənilər idi. Xristianlar, protestantlar və yəhudilərlə yanaşı, qriqorian ermənilərə daha çox diqqət yetirilirdi. Osmanlı imperatorluğunda aparılan missionerlik fəaliyyətlərini iki dövrə bölmək olar. Birinci dövr 1820-1860-cı illəri əhatə edir ki, bu dövrdə artıq missiya fəailiyyəti üçün konkret məkanlar müəyyənləşdirilmişdi və onların hədəflərinin nələrdən ibarət olduğu aydınlaşdırılmışdı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bölgədə yaşayan xristian, protestant, yəhudi və müsəlmanlar arasında təbliğat aparmaq ən ümdə vəzifə idi və bunu çox bacarıqla həyata keçirirdilər. Çünki həmin missiyalara mane ola biləcək bir qüvvə və dirəniş yox idi.

1860-cı ildən sonra başlayan ikinci dövrdə missionerlər yəhudi və müsəlmanları xristianlaşdırmağın çox çətin olduğunu görüb fəaliyyətlərini ermənilər üzərinə keçirmişdilər. İkinci dövr missionerlik fəaliyyəti aşağıdakı bölgələri əhatə edirdi: Suriya və Fələstin missionu, Mərkəzi Türkiyə missionu, Qərbi Türkiyə missionu, Nasturiaysor missionu, Şərqi Türkiyə missionu, bolqar missionu. Bütün bunlar Osmanlı imperatorluğunun əraziləri idi və bu ərazilərin əksər hissəsində əsas dayaq kimi erməni milləti götürülürdü və missiya təkcə səyahətlər və "İncil"in təbliği xarakteri daşımırdı. Missionerlərin fəaliyyəti və maliyyə yardımı ilə burada öncə məktəb və kollec, Talas liseyi, yatılı (internat) qız və oğlan liseyi, Bitlis Protestant liseyi, Bursa Amerika qız liseyi, Mardin qız liseyi, Mardin oğlan liseyi, Adabazarı qız məktəbi, Merzifon qız məktəbi, Xarput (indiki Elazığ) İlahiyyat məktəbi, Maraş İlahiyyat məktəbi, İstanbul Robert kolleci və onlarla başqa təhsil ocaqları missionerlərinə aid məktəblər, kolleclər və liseylər idi. Buraya daha çox erməni millətindən olan uşaqlar cəlb edilirdi və gələcəkdə onlardan istifadə etmək nəzərdə tutulurdu. Bir missioner - David Brover Eddu o zaman öz fəaliyyətlərini belə ifadə etmişdi: "Biz orada gələcək nəslin liderlərinə təlim veririk" və onlar ilk uğurlarını görməyə başlamışdılar. Artıq Osmanlı imperatorluğunda protestant kilsəsinin açılmasına da nail olmuşdular. Corc Vithe "Bir amerikan missionerinin Merzifon Amerikan Kolleci haqda xatirələri" adlı əsərində göstərir ki, ermənilər "bədbəxt", "təqibə məruz qalmış" milli varlıqdır və onlara xüsusi mərhəmət duyğusu ilə yanaşmaq lazımdır. Məhz onların vasitəsilə bu yerlərdə bir çox missiyaları yerinə yetirmək mümkündür. Kütlə olaraq nə üçün məhz ermənilərin seçilməsinin səbəbi bu cümlələrdə açıqca görülməkdədir: "Ümumilikdə götürəndə (erməni din adamları nəzərdə tutulur) bəsit, sadədövh və bilgisiz kimsələrdir. Normal xalq isə fəqir və acınacaqlı dərəcədə savadsızdır. Fəqət nə erməni kilsəsi, nə də yunan kilsəsi papa tərəfindən Roma katoliklərinin himayəsinə daxil edilməmişdi".

Mövqe.-2011.-8 fevral.- S.4.