"Erməni məsələsi"nin ortaya atılmasında Qərb dövlətlərinin rolunun dövri mətbuatda əksi

III yazı

Açılan məktəblər və kolleclərdə ermənilərin xüsusi himayə altında oxumasına şərait yaradan Qərb ölkələri, xüsusən Amerika Birləşmiş Ştatları öz məqsədlərini də gizlətmirdi. Missoner Vithenin bu sözləri Qərbin ermənilərə münasibətini ortaya qoyur: "Ermənilər amerikalıların ilk gəlişlərində göstərdikləri mehribanlığı kollec yaratmaq fikrinə də göstərdilər və bunun ilk dəstəkləyiciləri oldular. Ehtiyacı açıqca hiss edirdilər. Bir erməni universiteti, paytaxtları və ya bir mədəniyyət mərkəzləri yoxdur. Bəlli bir təşkilatları, tədris sistemləri, dünyaya açılacaq dəniz kənarında limanları və təbii ki, orduları, dəniz qüvvələri yoxdur, dağınıq halda yaşayan ermənilər Qafqazda və Türkiyədə də gizli qalmış, su altındakı topluluqlardır və biri digərini parçalayan böyük dövlətlər yolları üzərində yerləşmiş bu kiçik topluluğu əzir. Onlara dostca bir tədris qapısı - Xristian Anadolu koleci açılırdı. Ermənilər bu qapıdan keçmək arzusundaydılar. Buna da şərait yaradıldı. Kollec açılarkən sadəcə 4 şagird vardı. 4 şagird üçün kollec fəaliyyət göstərə bilməzdi, lakin hədəf ermənilər olduğundan bu işi təxirə salmaqdan vaz keçdilər və erməni uşağı üçün kollec açıldı.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının dövlət səviyyəsində erməni siyasəti və bu millət üçün missonerlik fəaliyyətinin uzun bir tarixi var. Hələ 1820-ci ildə Amerika Protestant Kilsəsi planlı şəkildə İzmirə, İstanbula, Beyruta və xristianlar yaşayan başqa Osmanlı şəhərlərində missionerlər göndərməklə məşğul olarkən bu milləti unutmurdu. Məşhur Plin Fiks və Levi Parsons adlı missionerlərin İzmirdəki fəaliyyətləri çox böyük "iz" buraxmışdı. Levi Parsons o zaman erməni dilində çıxan "Hnçak" qəzetində yazırdı ki, "bu günah imperatorluğunu təmamən yıxmaq əhdim olsun". Deməli, missionerlik bir müsəlman dövlətinə qarşı fəaliyyətlərdən başqa bir şey deyildi. Onlar Türkiyəyə ayaq basar-basmaz erməniləri öz tərəflərinə çəkməyə və müsəlman türklərlə xristian ermənilər arasında ədavət toxumu səpməyə başladılar. Beləliklə, amerikalılar Türkiyədə türklər əleyhinə ilk sistematik təbliğatlarının təməlini bu şəkildə qoymuş oldular.

1830-cu ildə Amerika missionerləri İstanbulu mərkəz seçdilər və Anadolunu bir neçə stansiyaya (mission bölgələrinə) ayırdılar. Bu bölgələrdə ermənilər könüllü surətdə Amerika və İngiltərənin mühafizəsi altına keçdi, müdafiə və himayəsinə daxil oldular. 1848-ci ildə ABŞ missionerləri bir qədər də qabağa gedərək üzvləri ermənilərdən ibarət olan protestant cəmiyyəti qurdular və bu cəmiyyəti Osmanlı dövlətinə rəsmən tanıtdılar. Daha sonralar 1850-ci ildən başlayaraq ABŞ missionerləri Osmanlı erməniləri arasında maarifçilik işini sürətləndirdilər və bundan sonrakı 35 il müddətində 80 məktəb, 8 yüksək kollec və 16 qız məktəbi açdılar. İstanbuldakı Robert və Üsküdar Amerika qız kollecləri, Xarputdakı Fırat kolleci, Merzifonda, Antəpdəki Anadolu kollecləri, Kayseridəki Talis, Mersindəki Tarsus və Samakovdakı Rumeli kolleclərinə XIX əsr boyunca müsəlman şagird qəbul edilmədi (yalnız XX əsrin əvvəllərində tək-tük türklər buraya götürülmüşlər).

Bu məktəb və kolleclərdə yetişdirilən erməniləri missionerlər Amerikaya aparır, onlara xüsusi kurslar keçir, Türkiyədə nə edəcəkləri, hansı vəzifələri yerinə yetirəcəkləri barədə tapşırıqlar verir və geri qaytarırdılar. Bu dövrdə isti münasibət görən bəzi erməni ailələri Amerikaya köç etməyə üstünlük verirdilər. Onlar Amerikaya türk düşmənçiliyini daşıyırdılar və Türkiyənin harada yerləşdiyini belə bilməyən amerikalılarda ilkin təsəvvürü də onlar yaradırdılar. Amerika missionerləri işlərinin nəticə verdiyini görüb, istedadlı erməni gənclərini pulsuz ABŞ universitetlərinə qəbul etməyə, bir hissəsini teoloji fakültələrdə oxutmağa, hətta missioner kimi yetişdirməyə başladılar, onlara ABŞ vətəndaşlığı verildi. Bu missionerlər vasitəsilə ermənilərin yaratdığı inqilabçı və separatçı qurumlar-inqilabçı "Daşnaksutyun", "Hnçak" və digər partiya, təşkilatlarla əlaqələr quruldu və həmin partiyalar dəstəkləndi.

Ermənilərin ABŞ-da sayı artıdqca onların Anadoluda fəaliyyətləri daha da genişlənməyə başladı. 1886-cı ildə Anadoluda (Sivasda) ABŞ-ın ilk Baş Konsulluğu açıldı və buraya missioner bir ailədən olan, uşaqlığı ermənilər arasında keçmiş mister Jevet adlı bir nəfər konsul təyin edildi. Ankarada da Sivas Baş Konsulluğuna tabe olan konsulluq agentliyi açıldı. Daha sonra- 1895-ci ildə Ərzurumda da ABŞ konsulluğu fəaliyyətə başladı.

1894-cü ildə "Erməni məsələsi" ilk dəfə ABŞ Senatının iclaslarından birinin gündəliyinə salındı. Senator Nyuton Vlanxard tərəfindən Senata çıxarılan bir müraciətlə Türkiyədə (Sasunda) ermənilərin üsyanının yatırılmasına etiraz edildi və Türkiyənin hərəkətləri pisləndi.

1895-ci ildə missionerlərin verdikləri raportlara (məlumatlara) əsaslanaraq ABŞ Osmanlı dəniz sərhədləri daxilinə bir hərb gəmisi göndərdi ki, erməniləri qorusun. Erməniləri kimdən qoruyurdu və buna onun ixtiyarı çatırdımı? Gəminin komandiri Hələb valisinə və Mersin rəhbərinə təhdid dolu məktublar göndərdi. 1896-cı ildə ABŞ Senatında və Nümayəndələr Palatasında Türkiyə əleyhinə qərar qəbul edildi. Bu sənəd erməniləri müdafiə edir və Türkiyəni onlara muxtariyyət verməyə səsləyirdi. Və beləliklə, missionerlik fəaliyyətləri öz nəticələrini verirdi. Bir tərəfdən, ABŞ öz məqsədlərinə nail olur, digər tərəfdən isə bütün Avropanın və Rusiyanın da əlində alət olan ermənilər öz arzularını reallaşdırmağa yaxınlaşırdılar. Onlar Osmanlı torpaqlarında erməni dövləti qurmaq üçün geniş fəaliyyət göstərirdilər.

Erməniləri himayə edən təkcə ABŞ deyildi. Anadolu və Osmanlı Türkiyəsinin digər bölgələrinə açıq-aşkar ermənilərə xüsusi qayğı ilə yanaşaraq öz məqsədlərinə çatmaq istəyən İngiltərə, Fransa, Almaniya və Rusiya Osmanlı dövlətini məhv eetmək üçün çalışır, bir çox hallarda bir mərkəzdən hərəkət edirdilər. Onlar erməni dilində mətbu orqanların çıxarılmasına da üstünlük verir, lazımi köməyi göstərirdilər.

İngiltərənin də məqsədləri açıq idi və onu həmin dövrdə yüksək kürsülərdən bəyan edirdilər. Bu məqsədlər içərisində Osmanlı dövlətinin parçalanması, onun gücünün, nüfuz və dini təsirlərinin azadılması və islam birliyinə mane olunması dururdu. İngiltərə Aralıq dənizində söz sahibinə çevrilmək üçün çox fəal iş aparırdı. Rusiya İstanbul və oradakı boğazlara nəzarəti öz əlinə almaq istəyirdi. Fransa Osmanlının cənubunda özünün vassalı olan bir xristian dövləti qurmaq itəyirdi ki, onun vasitəsilə Yaxın və Orta Şərqə çıxış tapa bilsin.

Erməni keşişi T.Geğamyans "Erməni hərəkatının tarixi" kitabında öz məqsədlərini reallaşdırmaq üçün göstərilən fəaliyyətləri şərh edərkən yazır: "Roma papasının katolik missionerləri də daxil olmaqla Şərqə əl uzatmağa çalışan avropalılar hələ VI-VII əsrlərdə Kilikiyadan İrana gedərək burada yaşayan ermənilərin də dini duyğularını alovlandırdılar".

İngiltərənin bu böləgədə güddüyü siyasətin nədən ibarət olduğunu digər rəqibləri də bilirdilər və Rusiyada İngiltərənin Osmanlını parçalayıb bir neçə dövlətə çevirmək planına çox mülayim yanaşırdılar. İngiltərənin bu parçalanma nəticəsində "Ermənistan" adlı dövlət yaratmaq siyasətini Rusiya və digər rəqiblər də dəstəkləyirdi. XIX əsrin 80-ci illərində ingilis mətbuatında "Ermənistan" və "Şərqi Ermənistan" adları tez-tez işlədilirdi. Şərqi Anadolunun bir çox yerlərində missionrlərin sayı çoxalmışdı, həm də bu missonerləri konsulluqlar əvəz etməyə başlamışdı. Londonda "İngilis erməni komitəsi" adlı təşkilatın yaranması da göstərirdi ki, Böyük Britaniya Krallığı "Erməni məsələsi"nin "həllində" öz müttəfiq və rəqiblərindən geri qalmaq istəmir. O dövrdə erməni patriarxı Xoren Aşıqyan özünün "Erməni tarixi" əsərində yazırdı: "Türkiyənin çeşidli yerlərinə dağılmış çox sayda protestant missionrləri ermənilərin İngiltərə sayəsində muxtariyyətə qovuşacaqlarını irəli sürməkdədirlər. Qurduqları məktəblər gizli planlar yuvasıdır". O dövrdə ermənilər içərisində nüfuzu olan "Armenakan" qəzeti bu ideyanı dəstəkləyirdi. Bu sözləri bir erməni yazırdı və bu işin axrının yaxşı bitməyəcəyi fikrini ortaya qoyurdu. Və bu fikrinə görə də "Osmanlı ölkəsində protestant topluluqlar qurulması və bunların İngiltərə və ABŞ tərəfindən himayə edilməsi mədəni Qərbin ən müqəddəs duyğu olan din duyğusunu belə sömürməkdən çəkinmədiklərini göstərməkdədir. O, Eməidzin katolikosu V.Gevorku da çar Rusiyasına alət olmaqda və Anadolu emənilərinə xəyanət etməkdə suçlayırd. Bunu "Armenakan" qəzeti açıq yazırdı.

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu tərəfindən maliyyələşdirilən "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi haqqında həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması, Azərbaycanın ədalətli mövqeyinin müdafiə edilməsi" layihəsi çərçivəsində çap olunub.

Mövqe.-2011.-9 fevral.- S.4.