"Balaban mənim ürəyimin dilidir!"

Nədənsə Azərbaycan xalq mahnısı "Sarı gəlin"i heç zaman balabansız təsəvvür etmirəm. Sanki bu mahnı balabanla ifa olunarkən daha yanıqlı səslənir, daha doğma gəlir insana. Balabanla "Sarı gəlin"i bir-birinə bağlayan görünməz bağlardan xəbərsizik. Gördüyümüz və duyduğumuz isə, sadəcə, doğmalıqdır. Həmsöhbətim balaban ifaçısı və balabanın araşdırmaçısı Əlixan Səmədovdur. Hazırda Türkiyədə yaşayan sənətçimizlə söhbətimiz də elə bu bağlılıqdan yarandı. Balaban ifaçısı söhbətə "Sarı gəlin" və balabanın tarixi haqqında qısa məlumat verməklə başladı.

- Balaban haqqında məlumat çoxdur. Mənim də vəzifəm artıq 20 ilə yaxındır ki, bu bilgiləri tolayıb doğru şəkildə oxucularımıza çatdırmaqdır. Bu haqda mənim saytımda (www.alihansamedov.com) "Balaban" bölümündə verilən məlumatları sizinlə də paylaşmaq istərdim. Tarixi Miladdan əvvəl 2-3 min ilə dayanan balaban Azərbaycan milli musiqisində geniş istifadə olunan, qamışla (dillə) çalınan, iki əsas hissədən ibarət olan musiqi alətidir. Balabandan Qafqaz, Orta Asiya və Yaxın Şərq ölkələrində geniş istifadə ediblər. "Bala"-kiçik və "Ban"-səs mənasını verən iki türk sözünün birləşməsindən yaranan "balaban" kiçik, həzin səs deməkdir. Dövrümüzdə balaban haqqında bir çox kitablar yazılıb. Bunlardan birincisi hələ müharibə illərində S.Əbdülsəlimovun Azərbaycanın dahi bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyovun qeydləri əsasında yazdığı "Balaban məktəbi"dir.

Axtarışlar zamanı əksik və yanlış bilgilərin çox olduğunun şahidi oldum. İlk dəfə bu müsahibədə sizinlə bir şeyi də paylaşmaq istəyirəm. Bu gün müxtəlif balaban adlarına rast gəlirik. Amma Azərbaycanda bu adlarda balaban yoxdur. Məsələn, birinin adı belədir: "Yastı balaban". Buna bənzər yanlış məlumatları oxuduğumda Azərbaycanda balabanın təməlini qurmağa başladım. Artıq bu musiqi alətinə ürəyini qoyan dostlarımla birgə bu işi başa çatdırmağa çalışırıq. Eyni zamanda Azərbaycanda istifadə olunacaq balabanları yenidən adlandırıb, üstəlik, onun özünəməxsus bir qutusunu da hazırladıq. Necə ki, tarımızın, kamançamızın öz qutusu var, eləcə də balabanımızın da özünəməxsus qutusu olacaq.

"Sarı gəlin" mahnısına gəldikdə isə, bu Azərbaycan mahnısı haqqında bir çox rəvayətlər var. Bir musiqiçi kimi mahnını dinləyəndə söz və musiqinin bir-birini əla tamamladığını, hər şeyin yerində olduğunu görürəm. Heç bir ölçü başqa ölçülərə qarışmır, istər ritm, istər söz öz yerindədir. Rəvayətə gəlincə isə, dünya çox gözəl bilir ki, Azərbaycan xalqı türkdür. Bunu nəzərə alsaq, deməli, "Sarı gəlin" türk dünyasının mahnısıdır. Osmanlı zamanı saraylarda rəqs edən qızların heç biri türk olmayıb. Onlar əsasən başqa millətlərdən seçilirdi və rəqs paltarları sarı rəngdə olduğu üçün bu rəqqasələrə xalq arasında "Sarı qızlar" deyə xitab edirdilər. Rəvayətə görə, bu rəqqasələrdən birinə aşiq olan türk oğlana ailəsi onunla evlənməyə icazə vermir. Çünki "sarı qızlar"a xalq arasında pis gözlə baxırdılar. Deyilir ki, o qız erməni imiş. Beləliklə də dillərdə dastan olan bu sevgiyə aid "Sarı gəlin" mahnısı yaranıb. Elə ona görədir ki, ermənilər də bu mahnını çox sevirlər. Amma özləri də çox gözəl bilirlər ki, "Sarı gəlin" türk dünyasına aiddir. Ümumiyyətlə, "Sarı gəlin" adı ermənicə heç bir məna daşımır.

- Bir neçə ay öncə bir neçə türklə "Sarı gəlin" haqqında söhbətim oldu. Onlardan biri Türkiyədə "Sarı gəlin"in erməni mahnısı kimi tanındığını dedi. Siz Türkiyədə yaşayırsınız. Bu, doğurdan, belədir?

- Bu, doğru deyil! Unutmaq olmaz ki, Türkiyə Cümhuriyyətində minlərlə erməni yaşayır. Onlar yaşadıqları bölgələrdə qonşularına, dostlarına belə bilgilər verirlər. Amma 75 -80 milyonluq Türkiyədə "Sarı gəlin" mahnısının kimə aid olduğunu hər kəs çox gözəl bilir. Ermənilər bu cür yalanlara çox alışıblar. Ən son isə H. Dinkin cinayətə qurban gedib öldürüldüyü vaxt oraya toplaşan ermənilər "Sarı gəlin"i oxudular, özü də erməni dilində. Türkiyə və bir çox başqa ölkələrdən gələn kameralar heç bir şeydən xəbərsiz ancaq o hadisəni çəkdi. Sözüm o ki, ortada bir cinayət var idi, amma onlar araya "Sarı gəlini" soxuşdurub, dünyaya çatdırdılar. Bu cür təbliğatlar çox olur.

- Sizcə, azərbaycanlılar (xüsusilə də balaban ifaçıları və müğənnilər) "Sarı gəlin"i yetərincə təbliğ edib, tanıda bilirlər?

- Milli musiqi alətlərimizi və mahnılarımızı qorumaq hər bir azərbaycanlının vəzifəsidir. Amma təbliğat yetərincə deyil. Nə vaxt toylarımızda milli musiqi alətlərinə və xalq mahnılarına yer verilirsə, o zaman təbliğ olunur. Hələlik milli musiqi alətlərimizin və xalq mahnılarımızın təbliğ olunduğu toylarımız və ya konsertlerimiz çox azdır.

- Siz balabanla yanaşı tütək, zurna, saksafon və s. kimi nəfəsli musiqi alətlərində, eləcə də nağara, qarmon və dəfdə də ifa edə bilirsiniz. Amma dünyada sizi daha çox balaban ifaçısı kimi tanıyırlar. Niyə məhz balaban?

- İndiyə qədər çıxan albomlarımda digər musiqi alətlərini də özüm ifa etmişəm - qarmon, klarnet, zurna, nağara, qoşanağara, qaboy və s. Amma balabanın yeri məndə tam başqadır. Ürəyim nə deyirsə, balaban onu o dəqiqə başa düşür. Hər yerdə demişəm, yenə də deyirəm: Balaban mənim ürəyimin dilidir!

- Balabanda ifa etdiyiniz mahnıları dinlədim. Bilmirəm, sizin ifanızdanmı, yoxsa balabanın səsindənmi musiqi insanın ürəyinə işləyir, qarmondakı ifanız da eynilə. Axı hər kəs belə çala bilmir. Necə belə yanıqlı ifa edə bilirsiniz balabanda?

- Ümumiyyətlə, mən çox duyğusal insanam. İfa etdiyim bütün mahnıları öz dünyamda mütləq yaşayıram. Mahnını da necə yaşayıramsa, eləcə də dinləyicilərimlə paylaşıram. Bəlkə yanıqlı olmasının səbəbi budur. Başqa musiqi alətini də eyni duyğuyla ifa etdiyim üçün hər halda belə alınır.

- "Balaban metodu" adlı kitabınız var. Nə üçün bu kitabı nəşr etdirmək qərarına gəldiniz?

- İlk balaban albomum çıxanda balabanı tanımayan, balaban haqqında bilgi istəyən insanların çox olduğunu gördüm, dünyanın hər yerindən məktublar aldım. Onlara kömək etmək mənim borcum idi. Amma Sovetlər zamanı balaban haqqında bir çox kitablar əldə edib oxuduqdan sonra başa düşdüm ki, bu kitabdakı bilgiləri onlara göndərsəm, böyük bir səvhə yol açacağam. Məcbur qalıb kitab yazmağa qərar verdim. Beləliklə də "Balaban metodu" adlı kitabım 3 dildə (türkcə, rusca və ingiliscə) işıq üzü gördü.

- "Balaban metodu" kitabı balabanın tanıdılmasında nə dərəcədə rol oynaya bildi?

- Yazdığım "Balaban metodu" kitabı dünyanın bir çox ölkələrinə yayılıb. Bu kitab sayəsində balabansevərlər doğru bilgiləri biləcək və öyrənəcəklər. Bir azərbaycanlı olaraq bunu gördüm ki, bizim mədəniyyətimizdə məlumat çoxdur, amma, sadəcə, sözdə. Bir söhbət zamanı hər kəs çox rahatlıqla "Bu, bizim musiqi alətidir", "Bu, bizim mahnımızdır" kimi kəlmələrdən istifadə edir. Amma mənə deyəndə ki, isbat elə, o zaman başa düşürəm ki, sözdən çox sənəd lazımdır. Bu haqda nə qədər çox kitablarımız olacaqsa, o zaman daha qürurla danışa biləcəyik. Ümumiyyətlə, sadəcə, kitab deyil,eləcə də milli musiqi alətlərimizdən şənliklərimizdə çox istifadə etməliyik ki, uşaqlarımızın, ən azından, musiqi alətləri haqqında bilgiləri olsun. Bir xalq o zaman yox olur ki, o, öz mədəniyyətini, musiqisini və dilini itirir.

- "Youtube"də sizin "TRTtürk" kanalında ifa etdiyiniz "İstərəm" mahnısını dinlədim. Orada diqqətimi bir erməninin yazdığı şərh çəkdi:- O, yazmışdı: "erməni düdüyü" dünyada yeganədir. Jivan Gasparyana qulaq asın". Elə olubmu ki, siz o adamla və ya balabanın ermənilərə aid olduğunu iddia edən başqa bir erməni ilə tədbirlərdə birgə iştirak edəsiniz?

- Belə hadisələr çox olur. Hətta bu il 21 martda bir erməni musiqiçisi ilə məni konsertə dəvət etmişdilər, güldüm- keçdim. Başa düşdüm ki, yenə də siyasət var. Çünkü 21 martda qeyd olunan Novruz Bayramının ermənilərə dəxli yoxdur. Erməni düdüyünə gəlincə isə, hər zaman demişəm, yenə də deyirəm, bir musiqi alətinin başqa yerdə adı dəyişməz. Nədənsə ermənilər özləri "çiqanapox" dedikləri musiqi alətinə başqa ölkələrdə "düdük" deyirlər.

- Onu da qeyd edim ki, o Jivan Gasparyana da qulaq asdım, amma heç müqayisə etməyə dəyməz bizim balaban çalanlarımızla. Özü də balabanda ifa etdikləri də ancaq Azərbaycan mahnılardır.

- Hər erməni musiqiçisinin ifa etdiyi mahnını tempo olaraq bir az sürətləndirsəniz, həqiqi mahnı ortaya çıxacaq. Onlara qalsa, mən "Sən, gəlməz oldun" mahnısını da onlardan oğurlayıb ifa etmişəm.

- Türkiyədə balabanda ifa etməyi öyrənmək istəyən gənclər var?

- Çox qabiliyyətli, qürur duyduğum tələbələrim var.

- Hal-hazırda Əlixan Səmədov Türkiyədə Azərbaycanın, Azərbaycan musiqisinin tanıdılması istiqamətində hansı işləri görür?

- Hal-hazırda "Balaban-8" adlı albomum üzərində işləyirəm. Bu albom digər 7 albomdan fərqli olacaq, yəni dünyanın hər yerində fərqli dillərdə çıxacaq. İnanıram ki, bu, bəzi yalanların qarşısını alacaq. Dinləyicilərim hər məlumatı öz dillərində oxuyacaq. Inşallah, çox az qalıb. Ayrıca tələbələrim və konsertlərim var. Fransadan yenicə qayıtmışam, orada 5 konsertim oldu. Bir çox Fransa qəzetləri həm balaban, həm də Azərbaycan haqqında xəbərləri dərc etdi. Həm də fransız dilində balabana aid sənədli film də çəkildi.

Vüsalə Dövlət

Mövqe.- 2011.- 28 may.-S. 13.