"İtə ataram, yada satmaram..."

Azərbaycan xalçasının dəyərini heç bir cümlə, heç bir fikir bu qədər düzgün əks etdirmir: "Itə ataram, yada satmaram". Yazıçı Mir Cəlal Paşayevin "Bir gəncin manifesti" əsərində yoxsul, çörək puluna ehtiyacı olan Sona xanımın dili ilə deyilən bu söz əslində Azərbaycan xalçasına xalqın sevgisini ifadə edir. Elə bu gün də İçərişəhərdə gəzərkən xalça dükanlarında görüb valeh olduğumuz xalçalar az deyil. Nədənsə, o xalçaları görəndə uşaq vaxtı nənəmlə birgə toxuduğumuz, kənd evlərində rast gəldiyim qeyri-adi çeşnili kilimlər, palazlar yadıma düşür. Təəssüf ki, dövrümüzdə evlərdə bu cür xalçalara çox az rast gəlirik. Sanki bu əl əməyinə olan münasibət əvvəlki dövrlərdən fərqli hal alıb. Unudulub...

Bu inkişafdırmı? Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində hələ də qədim sənətlər yaşadılır. Məsələn, bəzi ölkələrdə müxtəlif içkilər, kətan istehsalı və sair hələ də kustar üsulla hazırlanır. Bu isə texniki tərəqqinin pik nöqtəsinə çatmış dünyamızda, sanki keçmişin saf, həssas qoxusunu saxlayır.

Xalçaçılığın tarixi...

İçərişəhərdə xalça satışı ilə məşğul olan yaşlı, nurani insanla xalçaçılıq barədə söhbətimiz oldu. Hər kəsin Hacı İlqar deyə tanıdığı bu adam artıq 20 ildir ki, xalça satmaqla məşğuldur. Onun bu sənət haqqında verdiyi maraqlı məlumatlar istər-istərməz insanda xalçaçılığı öyrənmək, bu sənətin tarixini araşdırmaq həvəsi oyadır.

Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan əşyalar ölkəmizdə xalça sənətinin nə qədər qədim tarixə malik olduğunu göstərir. Cənubi Azərbaycanın Maku şəhərində tapılmış gildən düzəldilən at fiqurunun üzərindəki gül - çiçək təsvirləri ilə bəzədilmiş çul rəsmi, Urmiya gölü yaxınlığındakı Həsənlu təpəsində aşkar edilmiş qızıl camın səthində üstünə çul salınmış şir təsviri, Mingəçevirdə I-III əsrlərə aid katakomba qəbirlərində aşkar olunan palaz və xalça qalıqları və s. Azərbaycan xalçaçılığı barədə qədim dünya tarixçiləri- Herodot, Klavdi Elian, Ksenofont məlumat verib. Sasanilər dövründə Azərbaycanda xalça sənəti daha da inkişaf edib. İpək, qızıl-gümüş saplardan nəfis xalçalar toxunub. Əsasən feodallar üçün toxunan bu xalçalar "zərbaf" adlandırılıb. Bu cür xalçaların istehsalı XVI-XVII əsrlərdə ənənəvi xarakter alıb. Xarici ölkələrə ixrac olunan xalçalarımızın incə ornamentləri, zərif və nəfis naxışları Avropa rəssamlarının da diqqətini cəlb edib və onlar öz əsərlərində, miniatürlərində Azərbaycan xalçalarını təsvir ediblər. XV əsr Niderland rəssamları Hans Memlinqin "Məryəm öz körpəsi ilə" tablosunda "Şirvan" xalçası, Van Eykin "Müqəddəs Məryəm" əsərində "Zeyvə xalçası", alman rəssamı Hans Holbeynin "Səfirlər" əsərində "Qazax" xalçasının təsvirlərinə rast gəlinir. Eyni zamanda Renessans dövrünün ünlü siması, rəssam Leonardo da Vinçinin yaradıcılığında da Azərbaycan xalça sənətinə diqqət hiss olunur.

Azərbaycan xalçaçılıq məktəbləri

Xalça istehsalında xanlıqlar dövrü özünəməxsus yer tutur. Bu dövrdə hər xanlığın özünün xalçaçılıq karxanası olub və bu da sonradan müxtəlif adlarda xalçaçılıq məktəblərinin yaranmasına səbəb olub. Bu məktəblərin əhatə etdiyi sahələrin yaratdığı xalçalar naxış, kompozisiya, rəng və texniki xüsusiyyətlərinə görə fərqlidir. Şərti bölgüyə görə Azərbaycanda 7 xalçaçılıq məktəbi vardır - Quba, Bakı, yaxud Abşeron, Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ, Təbriz. Bu xalçaçılıq məktəblərinin xalçalarının özünəməxsus xüsusiyyətləri olub. Belə ki, Quba xalça məktəbi Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşir. Quba xalçalarının bəzəyi həndəsi naxışlardan ibarət ornamentlərin stilizə edilmiş nəbati, bəzən isə heyvan motivləri olur. Medalyonlu çeşni üslubu da bu məktəbin xalçalarına xasdır. Bakı xalçaları daha çox yumşaqlığı, rənglərinin intensivliyi, bədii elementlərinin orijinallığı və naxışlarının incəliyi ilə seçilir. Xalçaların bəzəklərində həndəsi formalı göllərə, əyrixətli nəbati elementlərə üstünlük verilir. Şirvan xalçalarının zəngin və mürəkkəb naxışlı kompozisiyaları olur. Bu məktəbin xalçalarının bədii dəyəri haqqında VI-VIII əsr alman, ingilis tacirləri, səfirləri öz gündəliklərində qiymətli məlumatlar veriblər. Gəncə hələ X-XI yüzilliklərdə ipək, yun parçaların, ipək xalçaların istehsal mərkəzi kimi tanınıb. Gəncə qrupuna daxil olan namazlıq xalçası "Fəxralı" toxunuşuna görə digər xalça kompozisiyalarından fərqlənir. Qarabağ xalçaları da rəng - boyaq palitrasına görə çox zəngindir. Təbriz xalçaçılıq məktəbinə mənsub olan xovsuz və xovlu xalçalar bədii tərtibat, rəng ahəngdarlığı, ornamental bəzəklərin müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Təbrizdə toxunmuş "Ləçəktürünc" kompozisiyalı məşhur "Şeyx Səfi" xalısı (1539-cu il, "Viktoriya və Albert" muzeyi, London) Təbriz xalçaçılıq məktəbinin şah əsəridir. Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Azərbaycanın iki yerə parçalanması ilə Təbriz xalçaçılıq məktəbinin xalça nümunələri bütün dünyada "Iran xalçaları" adı ilə tanındı.

350 manatlıq xalçamızı Dubayda 900 manata satırlar

Təbriz xalçaları haqqında məlumat verən həmsöhbətim maraqlı bir hadisəni nəql etdi. "Bizdə bir cüt Təbriz xalçası var idi. Özü də ipəklə, yunla toxunmuşdu. Qiyməti də 350 manat. Bir gün dükana bir kişi və qadın gəldi. Xalçanı görüb dedilər ki, eyniylə bu xalçadan Dubaydan 900 dollara almışıq. Azərbaycan xalçalarını başqa ölkələrdən alıb gətirirlər, amma buradan almırlar, imkanlılar bizim bazarı bəyənmir". Azərbaycan xalçalarının Əfqanıstan, Pakistan, Çində toxunub bazara çıxarılması məsələsinə toxunan Hacı İlqar həmin xalçaların Azərbaycan çeşniləri əsasında toxunması məsələsini vurğuladı. "Onların toxuduqları dünyanın hər yerinə gedir, amma bizim xalçalar getmir". Həmin ölkələrin istehsal etdiyi xalçalarda toxunma zamanı texnoloji proses düzgün aparılmır və insan orqanizminə ziyanlı kimyəvi liflərlə zəngindir. Bu kimyəvi liflər insan orqanizminə öldürücü təsir göstərir. Qan-damar sisteminin zəifləməsinə, nəfəs borularına və s. mənfi təsirini göstərir. Kimyəvi birləşmələrdən hazırlanmış bu liflər güclü tozsoran vasitəsilə təmizlənərkən, naxışların itməsinə gətirib çıxarır. Əlbəttə, bu ticarət Azərbaycan xalçaçılığına təsirsiz ötüşmür. Xalça satışı ilə məşğul olanlar xalça satdıqları yerin kirayəsini də güclə ödəyirlər. Həmsöhbətim Hacı İlqar da eyni problemdən danışır: "Kirayə pulunu vermək üçün zülm çəkirik. Əvvəllər yenə də yerin pulunu çıxardırdıq, indi bir adamın xalçası satılırsa, deyirəm ki, bu ay mən kirəni verə bilmirəm, sənin pulundan götürüm? Onlar da "hə" deyirlər. Həm çoxdandır bir işləyirik deyə mənə etibar edirlər, həm də bilirlər ki, dükan bağlansa, onlar üçün də yaxşı olmaz".

Xalçalarımızı yaşadan Lətif Kərimov

Xalçaçılıq sənətinə yeni ideyalar, janrlarla nəfəs verən insanlar olub. Onlardan biri xalq rəssamı, SSRİ dövlət mükafatı laureatı, dünyaşöhrətli xalçaşünas və sənətşünas Lətif Kərimov 1906-ci ildə Şuşada doğulub. O, "Azərxalça" Birliyinin bədii-texniki rəhbəri olub. Xalça sənətinin elm kimi öyrənilməsi və rəssamların yaradıcılığında təzahür etməsi, eyni zamanda Bakı və Qubada da xalça məktəbinin açılması Lətif Kərimovun adı ilə bağlıdır. O, ilk dəfə iki dekorativ cərəyanı bir xalça kompozisiyasında birləşdirməyə nail olub. Kərimov Azərbaycan dekorativ sənətini yeni ornamentlərlə zənginləşdirib, ənənəvi bəzək elementləri əsasında yeni dekorativ motivlər yaradıb. Onun çoxcildli "Azərbaycan xalçası" əsərində 1300-dən artıq Azərbaycan xalça ornament elementinin təhlili verilib. Amma qəribə də olsa, bütün bu nailliyyətləri əldə edən insan heç bir zaman rəssamlıq təhsili almayıb. Hazırda Azərbaycan xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi Lətif Kərimovun adını daşıyır.

Azərbaycan xalçaçılığının inkişafında xidməti olan şəxslərdən biri də Kamil Əliyevdir (1921-2005). İrəvanda anadan olan K.Əliyev qədim xalçaçılıq sənətində portret janrını inkişaf etdirib. O, Bakı Bədii Rəssamlıq Fondunda işləyəndə fil sümüyündən, qızıldan, gümüşdən onlarla orijinal əntiq əşyanın, gümüş dolça, çaydan, armudu stəkan dəstlərinin bədii tərtibatçısı, rəssam - müəllifi kimi özünü təsdiqləyib.

Hannoverdəki "Qazax" xalçası

"Azərxalça" Elmi Yaradıcılıq İstehsalat Birliyinin baş direktoru Nuriyev Əlisəfa Birlik haqqında məlumat verdi: "1927-ci ildə artel olaraq yaranıb, sonra "Azərxalça" İttifaqı, 1980-ci illərdə isə "Azərxalça" Elmi Yaradıcılıq İstehsalat Birliyi adı altında fəaliyyət göstərib. "Azərxalça"nın 14 müəssisəsi özəlləşib və artıq onların bir qismi öz sferasında fəaliyyət göstərmir. Ismayıllıda, Qəbələdə, Lənkəranda, Hacıqabulda, Lahıcda , Bakıda sexlərimiz var. Axı istehsalatda hazırlanan kadr daha peşəkar olur. Hətta peşə məktəblərində xalçaçılığı öyrənən kadrlar da minimum 3 ay "Azərxalça"da təcrübə keçməlidirlər.

Azərbaycan xalçalarının saxtalaşdırması probleminə toxunan Əlisəfa müəllim Hannoverdə sərgidən alıb gətirdiyi bir xalçanı nümunə olaraq göstərib dedi: "Xalçanın ortasında Şirvan naxışları, qırağında Qarabağ haşiyəsi var, amma Qazax adı ilə satılır. İlk baxışda rəngi yaxşı görünür, amma çox keyfiyyətsizdir, ucuzdur. Insanlar da ucuz mala meyl edir. Çünki bir müddət sonra atırlar. Amma bizim mallar atmaq üçün deyil. Bizim xalçalar əsrlərlə yaşayır".

Vüsalə Həsrətli

Mövqe.- 2011.- 11 may.- S. 6.