REGİONLARIMIZ: MASALLI

Masallı - Azərbaycan Respublikasının cənub-şərqində rayon. Masallıda 108 yaşayış məntəqəsi, 7 tibb müəssisəsi və 130 mədəniyyət ocağı vardır.

Tarixi

Masallı ərazisində qədim insanlar 15-20 min il bundan əvvəl yaşamışlar. Abbasqulu Ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" (1841), Mirzə Seyidəli Kazımbəy oğlunun "Cavahirnameyi Lənkəran" (1896), salnaməçi Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlunun "Əxbarnamə" (1882) əsərlərində, həmçinin bir sıra Avropa və rus səyyahlarının səyahətnamə qeydlərində Masallının tarixinə dair qiymətli məlumatlar öz əksini tapmışdır.

"Masallı" coğrafi adının meydana gəlməsi haqqında bu vaxta qədər bir çox mülahizə və rəvayətlər söylənilmişdir. Tarixi mənbələrdə bu toponim "məsəlli - məsəl çəkilən yer, məsəl çəkənlər" mənasında səciyyələndirirlər. Masallı sözünün "Mosullu" sözündən yaranması da ehtimal edilir. Bəzi mənbələrdə isə bu torpaqlarda Masal adlı bir xanın yaşadığı və onun şərəfinə Masallı adlandırılıb.

Toponimika ilə məşğul olan alimlərimizdən R.Yüzbaşov və Ş.Sədiyevin birgə yazdığı "Azərbaycanın coğrafi adları" kitabında "Masallı-Masal nəslinə mənsub" şəklində qeyd olunmuşdur. Bakı Dövlət Universitetinin dosenti, coğrafiya elmləri doktoru N.Məmmədov isə bu yaşayış yerinin yaranmasını Masal bəy adlı bir şəxslə əlaqələndirir. Bəzi tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, yaşayış məntəqəsinin sakinləri İranın "Masal" əyalətindən köçüb gəldiklərindən bu yer Masallı adlandırılmışdır. Beləliklə, "Masallı" toponimində "Masal"-Yer ərazi "Lı" isə məkan bildirən şəkilçidir.

Masallı antik dövrdə Midiya, Midiya-Atropatena, sonralar Qafqaz Albaniyasının Kaspiana vilayətinin, XVI-XVIII əsrin ortalarına qədər Səfəvilər dövlətinin, XVIII əsrin ortalarından Lənkəran xanlığının tərkibində olmuşdur. XIX əsrin ortalarında Astara, Lənkəran, Lerik, Masallı, Yardımlı və Cəlilabad rayonlarının ərazisi Lənkəran qəzası adlanırdı. 08 avqust 1930-cu ildə Masallı inzibati rayonu yaradıldı və Masallının adı respublika xəritəsinə rayon mərkəzi kimi daxil oldu.

Qədim tarixə, zəngin mədəniyyətə malik, intellektual səviyyəsi yüksək olan Masallıya maraq tarixin müəyyən dövrlərindən artmağa başlamışdır. Görkəmli siyasi xadimlərin, dövlət və mədəniyyət adamlarının Masallıya gəlişi məhz belə bir münasibətin ifadəsi idi. 1274-cü ildə Səfəvilər sülaləsinin banisi Şeyx Səfiəddinin, 1501-ci ildə Şah İsmayıl Xətainin Ərkivan kəndində, görkəmli dövlət xadimi, yazıçı Nəriman Nərimanovun 1922-ci ildə Masallıda və onun bir sıra kəndlərində olması barədə çoxlu əsərlərdə yazılara rast gəlmək olur. Doktor N.Nərimanov Masallıda olarkən bu ərazinin təbii imkanları və üstünlüklərindən danışmaqla yanaşı, həm də taxılçılığı və çəltikçiliyi inkişaf etdirməyi vacib saymışdır. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev iki dəfə Masallıda olub. Prezident İlham Əliyev bir neçə dəfə Masallıya səfər etmişdir.

Coğrafiyası

Respublikanın cənubunda yerləşən Masallı rayonu Lənkəran, Lerik, Yardımlı, Cəlilabad, Neftçala rayonları ilə həmsərhəddir. Bakı - Astara yolunun 232-ci kilometrliyindədir. Şərqdən Xəzər dənizi, Qərbdən Talış sıra dağları ilə əhatə olunmuşdur. Masallı qədim qalaları, Yanardağı, İstisuyu, nadir ağaclarla zəngin meşələri, büllur bulaqları ilə diqqəti cəlb edir.

Etnik tərkibi

1999 - cu il 27 yanvar - 4 fevral tarixləri arasında aparılmış siyahıya almaya əsasən Masallı rayonunun əhalisi 173.937 nəfər (78,73%-i azərbaycanlı , 21,14% -i talış , 0,07%-i rus , 0,06% - i digər millətlər olmaq üzrə) olmuşdur.

Sərhəd rayonlar

Neftçala, Cəlilabad, Yardımlı, Lerik, Lənkəran rayonları.

Qoruqlar

Respublikanın ən böyük və ən zəngin qoruqlarından olan Qızılağac qoruğu əsasən Qızılağac körfəzi və "Pirman" adlanan sahələrdə yerləşir. Qoruqda adları "Qırmızı kitab"a düşən quşlar və vəhşi heyvanlar var. Bundan başqa dünyada ən nadir ağaclardan olan "Qızılağac" ağacı (el arasında ona Razdar da deyilir) qorunur.

Tarixi və memarlıq abidələri

Masallı tarixinin güzgüsü 1952-ci ildən rayonun Hişkədərə kəndində fəaliyyət göstərən tarix-diyarşünaslıq muzeyidir. Muzeyin palentologiya, etnoqrafiya, numizmatika, arxeologiya şöbələrində 19 mindən çox qiymətli eksponat toplanmışdır. Rayonun Ərkivan, Hişkədərə, Boradigah, Tatyan, Hacıtəpə, Şəhriyar, Xırmandalı, Mahmudavar, Bambaşı, Çaxırlı, Ərəb, Qızılağac, Qəriblər, Öncəqala, Köhnə Alvadı kəndlərinin yaxınlığında qədim şəhər, qala kurqanı, türbə məqbərə yerləri aşkar edilmişdir. Bu ərazilərdən tunc, dəmir, antik və orta əsrlər dövrünə aid xeyli miqdarda maddi-mədəniyyət nümunələri toplanmışdır. Bütün bunlar Masallı (Hişkədərə) Tarix-Diyarşünaslıq muzeyində mühafizə olunur. Muzeyin yaradıcısı mərhum əməkdar müəllim Rəhim Tağıyev olmuşdur.

Masallı ərazisi 168 qədim, sirli abidələr, qalalar, saraylar, ziyarətgahlar, hamamlar, bulaqlar, məskənidir. Bunlardan 51-i tarix və memarlıq, 70-i arxeloji, qalanları isə XX əsr abidələridir.

Masallı rayonunda aşağıdakı tarixi və memarlıq incəsənət abidələri mövcuddur.

XIV əsrə aid Hişkədərə kəndində Nəzirə Xanım türbəsi;

III - IX əsrlərə aid Mahmudavar kəndində türk yaşayış yeri arxeoloji abidə;

IX - X əsrlərə aid "Ərkivan qalası";

Orta əsrlərə aid Qarğalıq ərazisində Şəhriyar yaşayış yeri;

XIX əsrə aid Masallı şəhər Cümə məscidi;

XIX əsrə aid Boradigah məscidi;

XIX əsrə aid Qızılavar məscidi;

XIX əsrə aid Masallı şəhərində hamam;

XIX əsrə aid Güllütəpə kəndində Əmir türbəsi;

XIX əsrə aid Ərkivan kəndində Mehti bulağı;

XIX əsrə aid Sığdaş kəndində Mirsəli ocağı;

XVI əsrə aid Mahmudavar kəndində Baba Seyidağa türbəsi;

XIX əsrə aid Şıxlar, Qodman, Mahmudavar, Yeddioymaq və Hüseynhacılı kəndlərində dağ-qoç fiquru;

Tunc dövrünə aid Hişkədərə kəndində Qaraxantəpə, Qoşatəpə, Allahqulutəpə və Mirzətəpə kurqanları;

Tunc və Dəmir dövrlərinə aid Təzə Alvadı kəndində Məmmədtəpə, İstiottəpə, Alıtəpə kurqanları;

XXI əsrə dair Ərkivan kəndində Mir Seyid Sadiq Ağa məqbərəsi;

Hişkədərə kəndində iyirmi minə yaxın eksponatı olan Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi;

Orta əsrlərə dair Ninalov kəndində Səhhət qalası;

XX əsrə dair Ərkivan kəndində Şəhsəfi bulağı.

Masallının qəhrəmanları

1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən Müharibəsinə getmiş 10914 nəfər Masallının vətənpərvər oğullarından 4248 nəfəri qayıdıb, 1573 nəfəri itkin düşüb, 5 mindən çoxu həlak olub.

Qarabağın azadlığı uğrunda 5 min nəfərə yaxın cəsur oğlumuz vuruşub. Onlardan 150 nəfəri şəhid olub, 30 nəfəri itkin düşüb, 500 nəfərdən çoxu yaralanıb. Onlardan Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülmüş Səfəralı Məmmədov, Elşad Hüseynov, Elşad Əhədov, Səfa Axundov bütün Masallıların fəxridir. 3 nəfər Masallı döyüşçüsünə Azərbaycan Bayrağı ordeni verilmişdir.

Masallının məşhur adamları

XX əsrdə Masallı Azərbaycana və dünyaya 230-dan çox elmlər doktoru, elmlər namizədi, 6 general, 100-ə yaxın yazıçı və şair, müxtəlif sahələrdə çalışan nüfuzlu şəxslər bəxş edib. İqtisadiyyat sahəsindəki uğurlarına görə müxtəlif illərdə 50 nəfərdən çox Masallı Sosialist Əməyi Qəhrəmanı fəxri adına, Lenin ordeninə layiq görülmüşdür.

Görkəmli şəxsləri

Baloğlan Əşrəfov - Azərbaycan müğənnisi, Azərbaycanın əməkdar artisti.

Elşad Əhədov - Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.

Elşad Hüseynov - Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.

Əhəd Abıyev- Daşkəsən Rayon İcra Hakimiyyətinin Başçısı

Qubad Nəsirov - Sosialist əməyi qəhrəmanı.

Qulamhüseyn Əlibəyli - Aydınlar Partiyasının sədri.

Səfa Axundov - Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.

Səfəralı Məmmədov - Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.

Ölkə prezidenti İlham Əliyev cənablarının "Regionların sosial-iqtisadi inkişafı haqqında" Dövlət Proqramı Azərbaycanın bütün bölgələrində müvəffəqiyyətlə həyata keçirilir. Ucqar regionlarda da qısa müddətdə kifayət qədər nəzərəçarpan işlər görülüb. Hər yerdə yeni iş yerləri açılır, neçə-neçə müəssisələr işə düşür, iş adamlarına sərbəst fəaliyyət göstərmək üçün münasib şərait yaradılıb. Tam qətiyyətlə və inamla demək olar ki, respublikamızın bu gün sosial-iqtisadi, mədəni inkişafına görə diqqəti daha çox cəlb edən rayonlarından biri də Masallıdır.

Əvvəlcədən qeyd edək ki, torpaq islahatlarına, sosial-mədəni quruculuğa Masallı bir çox rayonlardan əvvəl başlayıb. Tanınmış ziyalı, respublikamızda geniş nüfuza və hörmətə malik olan Oqtay Əliyev rayon İcra Hakimiyyəti başçısı təyin olunandan sonra islahatların və yeniliklərin sürəti əvvəlki dövrlərlə müqayisə olunmayacaq dərəcədə artdı, təkcə rayon mərkəzinin deyil, ucqar kəndlərin də siması dəyişdi.

İcra başçısının özünəməxsus iş prinsipi var. O bu vəzifəyə təyin olunandan sonra icra strukturunda əvvəllər də işləyən professionallara, iş bilənlərə, iş görənlərə - bir sözlə, sadə zəhmət adamlarına arxalanaraq köklü islahatlara start verdi. Bununla birlikdə təcrübəsinə və dərin biliyinə bələd olduğu bir sıra şəxsləri icra strukturunda yeni vəzifəyə irəli çəkdi.

Beləliklə, Masallı rayon İcra Hakimiyyətində kənd təsərrüfatını, tikinti-quruculuq işlərini gözəl bilən monolit kollektiv yarandı. İcra başçısının uğurlu kadr siyasəti tezliklə öz bəhrəsini verdi. Mərkəzi aparatdan başlayan yeniləşmə strategiyası tezliklə bütün rayonu əhatə etdi. Rayon həyatının bütün sahələrində möhkəm əllərdə olan idarəçilik mexanizmi yarandı.

Bunu da qeyd edək ki, son altı ayda rayonda sözün həqiqi mənasında bir neçə ilin işi görülüb. Rayon ərazisindən keçən Ələt-Astara yolunun 154-179-cu kilometrində cari təmir işləri aparılıb. Həsənli-Xırmandalı yolunda 5 kilometr qara örtük, Boradigah-Rüdəkənar yolunda 2 kilometr uzunluğunda asfalt təmir edilib. Xanalion yolunda 1 kilometr yola çınqıl döşənib, hamarlama işləri aparılıb. Göytəpə-Masallı stansiyası yolunun 7 kilometr məsafəsinə, H.Sultanov küçəsinə beton döşənib.

Masallıda ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adının və xatirəsinin əbədiləşdirilməsi üçün kifayət qədər iş görülür. İcra hakimiyyəti binasının qarşısında ulu öndərimizin böyük bir büstü qoyulub. Heydər Əliyev parkında onun muzeyi istifadəyə verilib. Həmin parkda böyük bir məsafəyə piltə döşənib. Rayonun bütün yaşayış məntəqələrində təmizləyici qurğular saz vəziyyətə gətirilib.

Təzə Alvadı QPS-dan Binə-Xocavar kəndinə gedən orta təzyiqli 273 mm-lik daşıyıcı xətt üzərində, Masallı QPS-dan Qəriblər və İsi kəndlərinə gedən orta təzyiqli 159 mm-lik qaz kəməri üzərində kompensatorlar quraşdırılıb. Kosakül kəndində təmir-bərpa işləri aparılıb, abonentlərin evləri sayğaclaşdırılıb. Qəriblər, İsi, Əhmədli kəndlərində isə təmir işləri yekunlaşmaq üzrədir. Boradigah qəsəbəsində 10-0,04 kv-lıq elektrik hava xətlərində 20 ədəd dəmir beton dayaq basdırılıb, 2,5 km AS-35 naqil işlədilib.

Bir müddət bundan əvvəl təbii fəlakət və müxtəlif səbəblər üzündən rayonun ayrı-ayrı yaşayış məntəqələrində 29 ədəd transformator zədələnmişdi. Onlardan 18 ədədi Masallı PEŞ-də, 11 ədədi isə Şirvan şəhərində təmirdən çıxıb. Tikinti-quruculuq işlərində ərazidəki körpülər də yaddan çıxmır. Masallı-Yardımlı yolunda olan 2 körpünün məhəccərləri yenidən bərpa olunub. 9 kanalda təmizləyici işlər aparılıb. Masallı-Gəncə nəqliyyat marşrutu açılıb.

Respublikamızın digər rayonlarında olduğu kimi, Masallıda da poçt-rabitə xidməti günün tələblərinə uyğun səviyyədə qurulub. Rayonun Xırmandalı, Köhnə Alvadı, Yeddioymaq, Təzə Alvadı və Güllütəpə kəndlərində yeni poçt binaları istifadəyə verilib. Şərəfə, Ağakişibəyli, Banbaşı kəndlərində yeni şadlıq sarayları tikilib. Bundan başqa "Zirvə", "Gülüstan", "Şahin", "Cənnət bağı", "Qartal", "Ulduz", "Yaşıl ada"da turizm-istirahət obyektləri vətəndaşlarımızın istifadəsinə verilib.

Bu cür tikinti-quruculuq işləri təhsil ocaqlarında da davam etdirilib. Lürən kəndində Dövlət Proqramı əsasında 260 şagirdlik məktəb binasının tikintisinə başlanıb. Masallı şəhər 1 saylı, Boradigah qəsəbə 1 saylı orta məktəbləri əsaslı təmirdən çıxıb. Rayon Mərkəzi Xəstəxanasının Kardiologiya, Bərpa, Qəbul, Dəri Zöhrəvi Xəstəlikləri şöbələri də günün tələbləri səviyyəsinə gətirilib. Ginekologiya şöbəsində təmir işlərinə başlanılıb.

Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Masallıda müharibə veteranları, şəhid ailələri həmişə diqqət mərkəzindədir. Bu kateqoriyadan olanlar hər cür qayğı ilə əhatə olunub. Onlar üçün Dövlət Proqramı əsasında inşa olunan ikimərtəbəli, ikibloklu, səkkizmənzilli bina istifadəyə verilib. Olimpiya Kompleksində inşaat işləri davam etdirilir.

Rayonda bütün sahələrdə həyata keçirilən əsaslı islahatlar sosial-iqtisadi göstəricilərə də öz təsirini göstərib. 2005-ci ilin ilk altı ayı ilə cari ilin altı ayının müqayisəsində biz bunu daha aydın görürük: 2005-ci ilin altı ayında ümumi məhsul istehsalı 58828, sənaye məhsulu 5340, tikintiyə kapital qoyuluşu 1199, kənd təsərrüfatı məhsulu 197871, ticarət dövriyyəsi 26968 manat olmuşdusa, cari ilin altı ayında ümumi məhsul istehsalı 77941, sənaye məhsulu 7400, tikintiyə kapital qoyuluşu 1900, kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalı 24060, ticarət dövriyyəsi 38363 manat olub. Rayon üzrə ümumi məhsulun həcmi cari ilin altı ayında keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən 32,5 faiz artaraq 77 milyon 941 min manat olub.

Masallıda bu gün hamı öz əməyinə, gördüyü işlərə, tikinti-quruculuq işlərindəki xidmətlərinə güvənir. Görülən kompleks tədbirlərdə bütöv rayon əhalisinin iştirak etməsinin nəticəsidir ki, qısa müddətdə Masallı inkişaf etmiş bir rayon səviyyəsinə yüksəlib. Rayon İcra Hakimiyyəti başçısı Oqtay Əliyevin iacr hakimiyyətindəki qapısı hamının üzünə açıqdır. Müharibə əlilləri və şəhid ailələri, imkansızlar, ümumiyyətlə, bütün Masallı vətəndaşları hər an öz problemlərini, dərd-sərini icra hakimiyyətinə demək imkanına malikdirlər. Bütün bunlara görə də rayonda vəzifəsindən, mövqeyindən asılı olmayaraq hər kəs bu gün dövlətimizin regionlarda apardığı iqtisadi, sosial-mədəni siyasətə dəstək verir, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu milli dövlətçiliyin təməl prinsiplərinə öz sədaqətlərini nümayiş etdirirlər.

Mövqe.- 2011.- 10 sentyabr.- S.