Tarixi erməni
xəyanətkarlığı və məkri...
Onların bütün bəd əməlləri
hər zaman fiaskoya uğrayıb
Beşinci yazı
2) Qafqaz
Bürosu bu "hüququndan" istifadə
edərək Azərbaycanın
Dağlıq Qarabağ barəsində
elan etdiyi öz müqəddəratını
təyinetmə müddəasının təbii-tarixi şəkildə
yerinə yetirilməsinə imkan vermədi,
onu "geniş vilayət muxtariyyəti"
kimi ifadə etdi;
3)
Qafqaz Bürosu 4 iyul qərarı ilə Azərbaycana (yəni
Dağlıq Qarabağ Ermənistana verilə bilər!), səhəri
gün isə bu məsələyə qayıtmaqla Ermənistana
təsir göstərmək (yəni, Dağlıq
Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalması təsdiq
edilə bilər!) və Mərkəz üçün əlverişli
mövqeni təmin etmək istəyirdi, buna da (yəni
Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinə) nail
oldu. Beləliklə, Qafqaz Bürosu plenumunun 5 iyul qərarından
sonra Dağlıq Qarabağ ətrafında hadisələr
yeni istiqamət aldı: Qafqaz Bürosu Mərkəz
üçün əlverişli qərarı təmin edib,
onun reallaşdırılması uğrunda təzyiqlərə
başladı. Bununla Azərbaycan SSR özünün
ayrılmaz tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağa məcburi
şəkildə muxtariyyət verilməsi nəticəsində
yeni şəraitlə qarşılaşdı. Ermənistan isə
Dağlıq Qarabağ məsələsi ilə bağlı
olaraq Qafqaz Bürosu ilə Azərbaycan arasında münasibətləri
kəskinləşdirməyə, Dağlıq Qarabağa
muxtariyyət verilməsilə onun işlərinə
qarışmaq imkanlarından istifadə edərək,
Dağlıq Qarabağa olan iddialarını həyata
keçirməyə çalışdı. Bu məsələlər
kompleks şəkildə nəzərdən keçirilməlidir.
S.M.Kirovun
mövqeyində dəyişiklik. 5 iyul qərarı qəbul
edildikdən sonra Azərbaycan rəhbərliyi tərəfindən
onun həyata keçirilməsinə başlanmalı idi. Bununla
əlaqədar olaraq Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsi Rəyasət Heyətinin həmin ilin 19 iyul tarixli
iclasında Nərimanovun Tiflis səfərinin yekunları bəyənilmiş,
Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi
Komitəsi Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun 20
iyul tarixli iclasında isə muxtar vilayətin
konstitusiyasının hazırlanması üçün
komissiya yaradılmışdı. Burada bir məsələnin
aydınlaşdırılmasına ehtiyac yaranır. Artıq məlum
olduğu kimi, 5 iyul qərarı ilə Dağlıq
Qarabağa muxtariyyət verilməsində Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinə həlledici
rol ayrılmışdı. Görünür, 1921-ci ilin
iyulunda Kirovun Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsi rəhbərliyinə gətirilməsində
elə bu amil də mühüm rol oynamışdı. Məhz
Kirov faktiki olaraq Azərbaycanda rəhbərliyə keçdikdən
sonra Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinə rəsmi
münasibət dəyişdi və bu proses iki ilədək ləngidi.
Ona görə də bu məsələ ətrafında Kirovun
mövqeyi və ona təsir edən amillər xüsusi olaraq
araşdırılmalıdır. Əgər 4 iyul
iclasının protokolundan çıxarışa nəzər
salsaq görərik ki, o zaman Kirov Qarabağın dağlıq
hissəsinin Azərbaycanın hüdudlarında
saxlanmasının əleyhinə çıxmış (5,a),
onun Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsinin isə
lehinə (5,b) səs vermişdi. Azərbaycan Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsi Rəyasət Heyətinin 19 iyul, Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi
Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun 20 iyul
iclaslarında və qeyd olunan qərarların qəbulunda Kirov
da iştirak etmişdi. Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosu və Təşkilat
Bürosunun 26 sentyabrda bilavasitə Kirovun sədrliyilə
keçirilən iclasında onun mövqeyinin əksinə dəyişdiyini
görürük. İclasda iştirak edən 9 nəfərdən
(Kirov, Nərimanov, Axundov, Qarayev, Əfəndiyev, Stukalov,
Mirzoyan, Bünyadzadə, Hüseynov) 7-si Qafqaz Bürosundan
Dağlıq Qarabağın ayrılması haqqında qərarın
yenidən nəzərdən keçirilməsini xahiş etməyi
qərara alır, yalnız 2 nəfər - Nərimanov və
Bünyadzadə Qafqaz Bürosunun qərarının qısa
müddətdə yerinə yetirilməsinə tərəfdar
çıxır. Bu məsələ üzrə
materialları toplamaq üçün komissiya yaradılır.
Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi
Komitəsi Təşkilat Bürosu üzvlərinin iştirakı
ilə Qarabağın məsul işçilərinin 21 oktyabr
konfransına rəhbərlik edən Bünyadzadə də
Kirovun mövqeyinə keçir. Belə ki, həmin iclasda
Dağlıq Qarabağın muxtar vilayət kimi
ayrılması xüsusi qeyddə məqsədəuyğun
hesab olunmurdu.
Beləliklə,
məhz Kirovun rəhbərliyilə Dağlıq
Qarabağın muxtariyyəti məsələsinə yeni
münasibətin yarandığı ortaya çıxır. Bu
təsadüfi deyildi. Kirov nəinki öz şəxsi
mövqeyinin, hətta Qafqaz Bürosunun Dağlıq
Qarabağı Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi
olmasını təsdiq etmək əvəzinə ona məcburi
muxtariyyət verilməsi haqqındakı qərarının və
onun qısa müddətdə həyata keçirilməsi zərurətinin
yanlış olduğunu yəqin etmişdi. Dağlıq
Qarabağa muxtariyyət verilməsi dekretləşdiriləndən
4 ay keçdikdən sonra belə, Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rəyasət
Heyətinin 8 oktyabr 1923-cü ildə Kirovun sədrliyilə
keçirilən iclasında Dağlıq Qarabağa muxtariyyət
verilməsi haqqında qərarın əhali, xüsusilə
türklər (azərbaycanlılar) arasında təbliğ
olunmasının başa çatdırılmadığı
etiraf olunurdu.
Dağlıq
Qarabağa muxtariyyət verilməsi Azərbaycana necə qəbul
etdirildi? Hadisələrin belə gedişi Qafqaz Bürosunun
narahatlığına səbəb oldu və 5 iyul qərarının
Azərbaycana qəbul etdirilməsi üçün təzyiqlərə
başlandı. Bu, iki yolla həyata keçirilirdi. Bir tərəfdən,
Azərbaycan rəhbərliyi qarşısında tələb
qoyulur, digər tərəfdən, Dağılq
Qarabağın idarəçiliyi bura xüsusi olaraq göndərilən
erməni kadrları ilə möhkəmləndirilərək
həmin bölgədə Azərbaycanın təsirinin zəiflədilməsinə
cəhd edilirdi.
Dağılq
Qarabağın muxtariyyətləşdirilməsi Zaqafqaziya
federasiyası və SSRİ-nin yaradılması prosesləri
ilə paralel gedirdi. Buna baxmayaraq, onun həyata keçirilməsindəki
problemlərə Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyasının irəli sürdüyü şəkildə
yenidən baxılmadı. Əksinə, 1922-ci ilin
fevralında Zaqafqaziya kommunist təşkilatlarının I
qurultayında Orconikidzenin sədr seçildiyi Rusiya Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi,
5 iyul qərarının qəbul edilməsində olduğu
kimi, onun reallaşdrılmasında da inzibati-amirlik
üsullarına əl atdı. Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin
27 oktyabr 1922-ci il tarixli iclasında Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinə 5
iyul qərarının həyata keçirilməsi təklif
edildi, Karakazovun İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin
edilməsi, Şadunsun məsul işə göndərilməsi
üçün Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsinə ezam edilməsi qərara
alındı. Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 15 dekabr iclası
Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin qərarını icra
üçün qəbul etdi, Azərbaycan SSR Xalq
Komissarları Soveti yanında Dağlıq Qarabağ işləri
üzrə Mərkəzi Komissiya (Kirov, Mirzəbekyan, Karakozov)
və 7 nəfərdən ibarət Komitə (1922, 15
dekabr-1923, 24 iyul) təşkil edildi. Bütün bunlara baxmayaraq,
Azərbaycana təzyiq yenə davam etdirildi. Dekabrın 22-də
Zaqfederasiyanın İttifaq Soveti Dağlıq Qarabağa
muxtariyyət verilməsinin sürətləndirilməsi
haqqında xüsusi qərar qəbul etdi.
SSRİ-nin
yaradılmasından sonra Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin tələbləri
daha sərt şəkil aldı. 1923-cü ilin mayında
Qarabağ Komitəsinin məruzəsi Zaqafqaziya Ölkə
Komitəsi plenumunun gündəliyinə daxil edildi. İyunun
1-də Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi
Komitəsi Rəyasət Heyəti muxtariyyətin dekretləşdirilməsi
və onun layihəsinin üç gün ərzində Mərkəzi
Komitəyə təqdim olunması barədə qərar qəbul
etdi. Bu qərar Zaqafqaziya Ölkə Komitəsini təmin etdi.
Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin plenumu iyunun 27-də
Şaduns və Karakozovun məruzəsi əsasında
Dağlıq Qarabağa bir ay müddətində muxtar vilayət
statusu verilməsinin təmin olunmasını Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinə
həvalə etdi. İyulun 1-də Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rəyasət
Heyətinin iclası Kirovun sədrliyilə Qarabağ
haqqında məsələni dinləyərək 6 bənddən
(a-e) ibarət qərar qəbul etdi. (Rəyasət Heyətinin
adından) Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinə
Dağlıq Qarabağa muxtariyyət vermək, mərkəz
Xankəndi olmaqla "Muxtar Qarabağ vilayəti" yaratmaq təklif
olundu. Sərhədlərlə bağlı məsələləri
müəyyən etmək üçün komissiya (Qarayev - sədr,
üzvlər: Karakozov, Sviridov, İldırım və
Bünyadzadə) yaradıldı və s.
1923-cü
il iyulun 4-də Azərbaycan Sovetləri Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsi də eyni məzmunlu qərar qəbul
etdi. Azərbaycan Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi
iyulun 7-də M.B.Qasımov (1879-1949) və Ə. M.Xanbudaqovun
(1893-1937) imzası ilə "Dağılq Qarabağ muxtar
vilayəti yaradılması haqqında" dekret verildi. Dekret
preambula, dörd bənd və müştərək komissiya
yaradılması haqqında yekundan ibarətdir. Göründüyü
kimi, Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi
Komitəsinin qərarı ilə dekretin adı arasında fərq
vardır, çünki Qarabağın aran və
dağlıq hissəsini muxtar vilayət kimi bir yerdə
ayırmaq əvəzinə, yalnız Dağlıq
Qarabağı ayırmaq qərara alınmışdı. Dekretin
"Muxtar Qarabağ" vilayəti deyil, Muxtar Dağlıq
Qarabağ Vilayəti adlandırılması diqqəti cəlb
edir. Lakin sonralar o, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti
adlandırılır (işdə dolaşıqlıq
yaratmamaq üçün biz də bu ənənəni davam
etdirmək məcburiyyətindəyik, amma onu ilk rəsmi sənədlərdə
qeydə alınmış mənada qəbul edirik). Dekret ciddi
hüquqi sənəddən daha çox, primitiv məzmunu ilə
fərqlənir.
Ağanisə Sultanova
Mövqe.- 2011.- 20 yanvar.-S.10.