İnsan hüquqlarının təminatı ali məqsəddir

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, ictimai həyatın bütün sahələri üzrə hüquqi bazanın möhkəm təməllər üzərində qurulması, ədalət prinsiplərinə ciddi şəkildə riayət olunması həmin dövlətdə sabitliyin, vətəndaş həmrəyliyinin və iqtisadi tərəqqinin başlıca təminatlarından biridir. Müstəqil Azərbaycanın ötən 20 ildə demokratikləşmə, insan və vətəndaş hüquq-azadlıqlarının təminatı sahəsində mühüm uğurlara imza atması da məhz bilavasitə mülki cəmiyyət quruculuğuna hesablanmış məhkəmə-hüquq islahatlarının respublikanın sosial-iqtisadi inkişaf dinamikası ilə uzlaşdırılması nəticəsində mümkün olub. Respublikanın maliyyə imkanlarının genişlənməsi ilə paralel şəkildə insan hüquqlarının daha etibarlı təminatına yönəlmiş islahatlar da ardıcıl və sistemli surətdə həyata keçirilib.

Modernləşmə prosesini sürətləndirəcək mükəmməl konsepsiya

Ötən illərdə hüquqi, siyasi və iqtisadi islahatların paralelliyinin təmin edilməsi nəticəsində respublikada milli ideya səviyyəli daha bir məsələ müsbət həllini tapıb: Azərbaycan iqtisadi sahədə keçid dövrünü başa vuraraq iqtisadi modernləşmə mərhələsinə qədəm qoyub. Prezident İlham Əliyev bu mərhələdə də qarşıda strateji vəzifələr müəyyənləşdirərək xalqın mənafeyi baxımından bir sıra məqsədləri önə çəkir. Dövlət başçısının hökumətin 2011-ci ilin 9 ayının sosial-iqtisadi yekunlarına həsr olunmuş iclasında bəyan etdiyi kimi, strateji məqsəd 2020-ci ilədək Azərbaycanda ümumi daxili məhsulun ən azı 10 dəfəyədək artımına nail olmaq və respublikanı inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə yüksəltməkdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 noyabr 2011-ci il tarixli "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının hazırlanması barədə" sərəncamı da məhz bu məqsədin, daha dəqiqi, ortamüddətli perspektiv üçün respublikanın qarşıya qoyduğu strateji hədəflərin dəqiqliklə müəyyənləşdirilməsinə və onların konkret icra mexanizmlərinin formalaşdırılmasına xidmət edir. Konsepsiya təkcə sosial-iqtisadi, mədəni deyil, həm də insan hüquq və azadlıqlarının təmini sahəsində perspektiv vəzifələrin müəyyən olunması məqsədini önə çəkir.

Hüquq islahatlarının ardıcıllığı təmin edilib

Antik yunan mütəfəkkiri Siseron yazırdı: "Ədalətlə idarə olunan ölkədə yaxşı vətəndaş olmaq asandır". Son illərdə Azərbaycanda uğurla gerçəkləşdirilən iqtisadi, siyasi və hüquqi islahatların əsasında da məhz insan və vətəndaş hüquq-azadlıqlarının təmini, ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi məsələləri dayanır. Ötən müddətdə məhkəmə-hüquq sistemində əsaslı islahatlar aparılıb. Ədliyyə orqanlarının fəaliyyətinin müasirləşdirilməsi, ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin artırılması, müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi üzrə genişmiqyaslı tədbirlər görülüb. Bu islahatların məntiqi davamı olaraq ölkə başçısının hələ 28 dekabr 2006-cı il tarixli sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi üzrə Milli Fəaliyyət Planı" təsdiqlənib. Strateji əhəmiyyətli bu sənəd ötən illərdə insan hüquqlarının təminatı prosesinin keyfiyyətcə yeni müstəviyə keçməsini, universal və regional səviyyədə yeni əməkdaşlıq strategiyasının qurulmasını, dövlətlə vətəndaş cəmiyyəti arasında tərəfdaşlıq münasibətlərinin formalaşmasını təmin edib.

"Azərbaycan Respublikasında İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi üzrə Milli Fəaliyyət Planı"na əsasən, Azərbaycan Respublikasının icra hakimiyyəti orqanları, məhkəmələri və Baş Prokurorluğu normativ hüquqi aktların tətbiqi zamanı Azərbaycan Respublikasının insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində qanunvericiliyin tələblərinə riayət olunmasına nəzarəti gücləndiriblər. Həmçinin Fəaliyyət Planında nəzərdə tutulmuş vəzifələrin icrası məqsədilə BMT-nin insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində ixtisaslaşmış müvafiq qurumları, həmçinin Avropa Şurası, ATƏT və digər beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq sahəsində tədbirlər görülüb, çoxsaylı birgə proqramlar reallaşdırılıb. Xüsusən də Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü nəticəsində qaçqın və məcburi köçkün düşmüş şəxslərin hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulması faktının dünya ictimaiyyətinə çatdırılması və bu hüquqların bərpası istiqamətində beynəlxalq müstəvidə müəyyən addımlar həyata keçirilib.

İnsan hüquqlarına səmərəli təminat mexanizmi

İnsan və hüquq azadlıqlarının təmini elə bir mürəkkəb prosesdir ki, bu sahədə islahatların sonu və son imkanları görünmür. Ölkə rəhbərliyi məhz bu reallıqdan çıxış edərək Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə qaldırılması üçün hüquqi-siyasi liberallaşma sahəsində kompleks tədbirlərin zəruriliyini önə çəkir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 27 dekabr tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında İnsan Hüquqları sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı" da sosial-iqtisadi inkişaf prosesinin keyfiyyətcə yeni mərhələsində hüquqi-siyasi islahatların uğurla davam etdirilməsi məqsədini ön plana çəkir. Əminliklə demək olar ki, konseptual əhəmiyyətli bu sənəd "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının hazırlanması istiqamətində mühüm addımdır.

6 fəsil və 75 bənddən ibarət Milli Fəaliyyət Proqramı ölkədə normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi; əhalinin müxtəlif qruplarının hüquqlarının müdafiəsi; dövlət orqanlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi; insan hüquqları sahəsində tədrisin gücləndirilməsi; elmi-analitik və maarifləndirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsi; insan hüquqları sahəsində beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi və digər istiqamətlərdə mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Proqramın icrasına 43 dövlət qurumu, o cümlədən, şəhər və rayon icra hakimiyyətləri cəlb olunublar. Sərəncamla, həmçinin Milli Məclisin, Ali Məhkəmənin, Baş Prokurorluğun, İnsan hüquqları üzrə müvəkkilin (Ombudsman), Məhkəmə-Hüquq Şurasının, Vəkillər Kollegiyasının, Azərbaycan Respublikasının Milli Televiziya və Radio Şurasının, Azərbaycan Mətbuat Şurasının, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun Milli Fəaliyyət Proqramının icrası prosesində iştirakı təmin edilib.

Proqramın icrasına ictimai nəzarətin təmini prosesində qeyri-hökumət təşkilatlarının, habelə kütləvi informasiya vasitələrinin iştirakının nəzərdə tutulması da mütərəqqi hal kimi qeyd olunmalıdır. Sənəd insan hüquqlarının daha etibarlı müdafiəsinə yönəlmiş tədbirlərin vətəndaş cəmiyyəti institutları və media ilə sıx əməkdaşlıq müstəvisində həyata keçirilməsinə imkan yaradıb. Bundan başqa, Milli Fəaliyyət Proqramında təqsirsizlik prezumpsiyasının təmini məqsədilə hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları ilə yanaşı, kütləvi informasiya vasitələrinin əməkdaşları üçün də xüsusi təlimlərin keçirilməsi məsələsi yer alıb.

Proqramda ciddi sosial bəla olan korrupsiya ilə mübarizənin gücləndirilməsi, şəffaflığın artırılması, əhaliyə göstərilən elektron xidmətlərin inkişaf etdirilməsi məsələlərinin geniş əksini tapması onun ictimai əhəmiyyətini artırmaqla yanaşı, cəmiyyəti narahat edən neqativ hallara qarşı mübarizənin sistemli və ardıcıl səciyyə daşıdığını göstərir. Yəni sənəddə korrupsiya hallarının hər bir ölkənin hüquq sistemini sarsıtdığı, insan hüquq və azadlıqlarının təminatına ən böyük maneə olduğu ciddiliklə nəzərə alınıb.

İctimai mənafeyə xidmət edən mükəmməl proqram

2011-ci il dekabrın 27-də imzalanmış sərəncamla proqramın həyata keçirilməsinin əlaqələndirilməsi üzrə işçi qrupunun fəaliyyətinə rəhbərlik Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilinə (Ombudsman) tövsiyə olunub. Aidiyyəti strukturların nümayəndələri ilə işçi qrupun ilk iclası keçirilib və proqramla qarşıya qoyulmuş vəzifələrin icrasının vaxtı və mexanizmləri dəqiqləşdirilib.

Ombudsman Elmira Süleymanova Milli Fəaliyyət Proqramının həyata keçirilməsinin əlaqələndirilməsi üzrə işçi qrupuna rəhbərliyi yüksək etimadla yanaşı, həm də məsuliyyət kimi dəyərləndirir: "Üzərimizə qoyulmuş vəzifələrin daha səmərəli həyata keçirilməsi məqsədilə ən əvvəl işçi qruplarının strukturu və fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər həyata keçirilməlidir. 28 dekabr 2011-ci il tarixdə Bakı Dövlət Universitetində "Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında" Konstitusiya Qanununun qəbul olunmasının 10-cu ildönümünə həsr olunmuş tədbirdə ilk dəfə olaraq Milli Fəaliyyət Proqramı cəmiyyətə təqdim olundu. İnanıram ki, biz dövlətin digər hüquq müdafiə mexanizmləri ilə bərabər, üzərimizə qoyulan vəzifələrin icrası istiqamətində birgə və səmərəli fəaliyyət göstərəcəyik. Proqramın icrası nəticəsində insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyinin artırılması, hüquq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi, normativ-hüquqi bazanın və hüquq müdafiə sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində tədbirlərin davamlılığı təmin olunacaqdır".

Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin sədri Ramiz Rzayev isə hesab edir ki, Milli Fəaliyyət Proqramı ilə məhkəmələrin üzərinə qoyulan vəzifələr insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində yeni imkanlar açır: "Milli Fəaliyyət Proqramının öyrənilməsi, onun ayrı-ayrı müddəalarının yerinə yetirilməsi ilə bağlı tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi, gündəlik fəaliyyətdə insan hüquq və azadlıqlarının səmərəli müdafiəsinə nail olunması, pozulmuş hüquqların bərpası, qanuna əsaslanan, obyektiv, qərəzsiz, ədalətli qərarlar qəbul edilməsi və hüquqi təbliğatda fəal iştirakla cəmiyyətdə hüquq mədəniyyətinin inkişafına yardım göstərmək məhkəmə orqanları qarşısında duran vəzifə kimi qiymətləndirilməlidir".

Ramiz Rzayevin sözlərinə görə, Milli Fəaliyyət Proqramında əksini tapmış vacib məsələlərdən biri də "Həbs yerlərində saxlanılan şəxslərin hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun qəbulu ilə bağlıdır. Ali Məhkəmənin sədri bildirir ki, qanun layihəsi şübhəli və təqsirləndirilən şəxslərin həbs yerlərində saxlanılmasının qanunçuluq, təqsirsizlik prizumpsiyası, qanun qarşısında bərabərlik, humanizm, şərəf və ləyaqətə hörmət edilməsini, beynəlxalq müqavilələrə əməl olunması prinsipinin müvafiq qaydada həyata keçirilməsini nəzərdə tutur: "Qanun layihəsində bir daha qeyd olunur ki, şəxsin həbsdə saxlanılmasına yalnız məhkəmə qərarı əsasında yol verilir. Hər bir tutulmuş və ya həbsə alınmış şəxsə dərhal tutulmanın, yaxud həbsə almanın səbəbləri, habelə şübhənin və ya ittihamın mahiyyəti, ifadə verməmək və müdafiəçi tərəfindən hüquqi yardım almaq hüquqları bildirilməlidir".

Ali Məhkəmənin sədri vurğulayır ki, bu mötəbər məhkəmə instansiyası Konstitusiyanın 96-cı maddəsi ilə ona verilmiş qanunvericilik təşəbbüsü hüququndan səmərəli istifadə edərək mövcud qanunların təkmilləşdirilməsi ilə bağlı konkret təkliflərlə çıxış edəcək: "Ali Məhkəmə qanunvericilik təşəbbüsü ilə məhkəmə hakimiyyətinin təcrübədə daha çox rastlaşdığı, xüsusən, mülki, mülki-prosessual, cinayət, cinayət-prosessual, əmək, ailə, torpaq, inzibati, pensiya təminatı və sair sahələrdə boşluqların doldurulması, köhnəlmiş normaların müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılması və əlbəttə ki, qanunvericiliyin Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə ifadəsini tapmış müddəalara uyğunlaşdırılması, insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli təmininə nail olunması ilə bağlı qanun layihələrinin hazırlanmasında təşəbbüskarlıq göstərir. Bu cür layihələrin hazırlanması isə əsasən qanunvericiliyin ayrı-ayrı sahələri üzrə məhkəmələrdə baxılan işlərin ümumiləşdirilməsi, meydana çıxmış problemlərin hakimlərin iştirakı ilə müzakirəsi, insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli müdafiəsinə nail olunması üçün yolların axtarılması nəticəsində meydana çıxır".

Ümumilikdə, Milli Fəaliyyət Proqramı respublikanın hazırkı dinamik inkişaf mərhələsində cəmiyyətdə qanunçuluğun və hüquq qaydalarının daha da möhkəmləndirilməsinə xidmət edir. Şübhə etmədən demək olar ki, proqramın icrası ölkədə insan, vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmini sahəsində yeni imkanlar açacaq, demokratik idarəetmə sistemini daha da möhkəmləndirəcək, ümumilikdə, siyasi-hüquqi liberallaşma prosesinə ciddi təkan verəcək.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün

Rasim BAYRAMOV

Mövqe.- 2012.- 2 mart.- S.6.