Suraxanı rayonunun sosial-iqtisadi inkişafı: görülmüş işlər, real vəziyyət və perspektivlər

Yolum tez-tez düşür Hövsandakı bu yollardan. Bakı şəhərinin yol-nəqliyyat infrastrukturunda xüsusi əhəmiyyət kəsb edənabad Zığ-Heydər Əliyev Beynəlxalq Hava Limanı avtomobil yolunun kənarlarıya uzanıb gedən zeytun bağları göz oxşayır. Hər dəfə də təbiətin bu qiyməli neməti barədə yunanların söylədiyi bir atalar sözü yadıma düşür: Zeytun ana təbiətin insana verdiyi ana südüdür. Suraxanı rayonu bol-bol içib bu ana südündən. Bakının iqliminə gözəl uyan və bol məhsul verən zeytun bağları ölkə iqtisadiyyatına böyük töhfələr verməkdədir. Artıq zeytun bağları məhsullarından hazırlanmış süzmə zeytun yağları, konservləşdirilmiş zeytun meyvələri həm ölkə, həm də xarici bazarlarda öz laiqli yerini almaqdadır.

Atəşdən yoğrulan torpaq

Əmircan, Bülbülə, Qaraçuxur, Hövsan, Yeni Suraxanı və Zığ qəsəbələrindən ibarət olan Suraxanı rayonunda keçmişlə bu gün eyni anda yaşayır sanki. Bu rayonda əsl qədim Bakının ab-havasını duya bilirsən, hər daşı, hə divarı tarix qoxuyan küçələri ilə gəzişəndə zamanda səyahət edib qədim Odlar Yurdu ilə, sabahlara addımlayan Bakını bir tabloda əks olunmuş təsvir kimi görürsən – Usta-şagird türbəsi, Pircan ovdanları, orta əsr neft anbarları, Atəşgah məbədinin əks olunduğu ağ-qara bir tablo kimi.

Əmican qəsəbəsində doğulub böyümüş tarixçi alim, tədqiqatçı Həbib Müslümovla görüşümüz də Suraxanı rayonundakı məşhur Atəşgah məbədində baş tutur. Həbib müəllimin Suraxanı rayonu, qədim suraxanılar, bu rayonun tarixçəsi barəsində etdiyi söhbətdən doymaq olmur: “Suraxanı paleolit yaşayış düşərgəsinin 20 min il tarixi var. Aleksandr Düma Qafqaza səfəri zamanı yazırdı ki, suraxanılılar qədim midiyalılardır. ”Suraxanı” sözü Avropa dil qrupuna aid olan sankskript dil qolundan törəmədir, “sorx” sözü “qırmızı”, “xanə” isə “ev” mənası daşıyır. Yerli suraxanılılar, yəni tatlar“parsi” adlandırdıqları dildə danışırlar.Yerli camaat hər zaman iddia edir ki, bu fars dili deyil.”

Qeyd edək ki, Suraxanı, Balaxanı, Hövsan, Maştağa, Nardaran və Xiləəsəbələrində hələ də parsi dilində danışanlarvar. Hər il bu rayonda “Yaşlek” Azərbaycan Tatar Gəncləri Mərkəzi, Dünya Tatarlar Konqresi, Tatarıstanın Mədəniyyət Nazirliyi və Suraxanı Rayon İcra Hakimiyyətinin birgə təşkilatçılığı ilə tatarların milli “Sabantuy” bayramı qeyd edilir. Buranın qədim yerli camaatı olan tatların tatarlarla eyni soy-kökə malik olması isə alimlərin araşdırma mövzularındandır.

“Suraxanıda məskunlaşmış qədim sorxların rəmzi qırmızı və xallı bəbir hesab olunurdu,bu onların bayraqlarında da öz əksini tapıb. Çox döyüşkən və mərd tayfalar olublar. Odlardan yoğrulmuş bu torpaqlarda od ürəkli ərənlər yaşayıb.

Orta əsrlərə dair mənbələrdə, o cümədən V əsrdə bizanslı Paniyli Priskin salnaməsindəXəzər dənizi sahillərində gecə -gündüz yanan torpaqların,olması ilə bağlı məlumatlar verilmiş, ərazi haqqında Atəş-i Baquan, «sualtı qayadan qalxan od» kimi ifadələr işlədilmişdi. Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu elan edilmiş Atəşgah məbədinin ilk tikililəriII, III əsrə aiddir. XVI-XVII əsrlərdə İpək Yolu vasitəsi ilə ölkəmizdən keçən tacirlər Suraxanıdakı əbədi odların şöhrətini dünyaya yaydılar. Beləcə əvvəllər zərdüştlərin məbədi olmuş Atəşgah daha sonralar hindli zəvvarların müqəddəs məkanına çevrilib,” – deyə alim söhbətinə davam edir.

Bu gün hər bir azərbaycanlının qürur duyduğu, YUNESKO-nun Dünya İrsinin İlkin siyahısında yer alan qədim Atəşgah keçmişimizdən gələcəyimizə xəbər aparır, salam verir. 2015-ci ilin aprelin 26-da dövlət başçısı “Atəşgah Məbədi” Dövlət Tarix-Memarlıq qoruğunda Birinci Avropa Oyunlarının məşəlini alovlandırmaqla tariximizə sevgi, dünyaya açıq qapı mesajını vermiş oldu.

Neft qoxulu Suraxanı torpaqları elm və mədəniyyətimizə bir çox görkəmli simalar bəxş edib. Tarixçi, mütəfəkkir Abbasqulu ağa Bakıxanov, dünya şöhrətli rəssam Səttar Bəhlulzadə, məşhur satirik Səməd Mənsur, şair Tofiq Bayram, SSRİ Xalq artisti Mirzağa Əliyevin adları ölkənin mədəniyyət tarixinə həkk olunub.

Bakının neft erası Suraxanıda başlayıb

Tarixi məlumatlara görə, ağ neftin çıxdığı yeganə yer də Suraxanı olub. Eramızdan əvvəl Misir fironlarının sarayına suiti dərisində burdan ağ neft aparılması barədə rəvayətlər var.

Qara qızılın, başqa sözlə desək Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı məhz Suraxanı neft yatağı ilə bağlıdır. 1904-cü ildə dünyada ilk dəfə burada neft yatağının sənaye üsulu ilə istismarına başlanıb. 1880-ci ildə Azərbaycanda ilk dəmir yolu burada salınmışdı. 20 km-lik Bakı-Suraxanı polad magistralı o zaman üçün texniki tərəqqinin göstəricisi idi. Milli burjuaziya burada təşəkkül tapırdı. Əmircanlı Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev kimi neft milyonerləri eyni zamanda xeyriyyəçi əməlləri, inşa etdirdikləri memarlıq nümunələri ilə tarixdə iz qoydular.

1926-30-cu illərdə keçmiş SSRİ-də ilk dəfə olaraq, buruq sularından yod alınması üsulları işlənib hazırlandı və bunun nəticəsində Suraxanı və Ramana yod zavodları işə salındı. İkinci dünya müharibəsi illərində kimya sənayesi cəbhəni və arxanı lazımi məhsullarla təmin edirdi. 1944-cü ildə Suraxanı və Ramana yod zavodları əsasında Bakı yod zavodu yaradıldı.

Heydər Əliyev 1970-80-ci illərdə bu rayondan SSRİ Ali Sovetinə deputat seçilib və hakimiyyətdə olduğu dövrdə rayonun sosial qayğıları ilə yaxından maraqlanır, suraxanı neftçilərinin əməyini yüksək qiymətləndirirdi.

Bu gün Suraxanı quruda neft yataqlarının işləndiyi, istehsal həcminə görə ən öndə gedən rayondur. 2006-cı ildə Zığ və Hövsan yataqlarının işlənməsinə dair imzalanmış beynəlxalq müqavilələr uğurlu nəticələr göstərməkdədir. Hazırda rayonun iqtisadiyyatında neft-qaz sənayesi aparıcı yer tutur, burada üç əməliyyat şirkəti -“Absheron Operating”, “Bahar Energy”, “Suraxanı Oil”, bu sahəyə bağlı kiçik müəssisələr fəaliyyət göstərir. Neft-qaz sənayesi quşçuluq və zeytunçuluq, fərdi maldarlıq təsərrüfatları inkişaf edib. Hazırda rayonda fəaliyyət göstərən iri sənaye müəssisələrinin sayı 58-dir. Samur-Abşeron su kanalı, Hövsan-Digah-Qaradağ maqistral qaz kəməri, Bakı-Novorossiysk neft kəməri rayonun ərazisindən keçir.

Keçmişin neft səltənət olan Suraxanı paytaxtın ən çox park və bağları olan rayonlarındandır. Rayonda 30-dək park var, onlardan 13-ü son 10 ildə salınıb, daha 14-ü yenidən qurulub. Yüksək inkişaf və abadlıq işləri hər addım başı nəzərə çarpır.

Rayon icra hakimiyyətinin başçısı İlqar Abbasovun bildirdiyinə görə, 2017-ci rayonda əvvəlki ilə nisbətən sənaye məhsulunun istehsalı 145%, əsas kapitala yönəldilən investisiyalar 211%, kənd təsərrüfatı 163%, pərakəndə ticarət dövriyyəsi 224% təşkil edib,orta aylıq əmək haqqı 611 manat olub, 4840 yeni daimi iş yeri açılıb.”Küçələrə və məhəllədaxili ərazilərə ümumilikdə 306,3 min kvadratmetr asfalt örtüyü çəkilib, 95 min kvadratmetrdən çox sahədə cari təmir işləri aparılıb. Ölkə Prezidentinin müvafiq sərəncamına uyğun olaraq, rayonun qəsəbələrində yollar salınıb və ya yenidən qurulub. Vətəndaşların yaşayış sahələrinə olan ehtiyacını ödəmək məqsədilə Hövsan qəsəbəsinin qərb hissəsində Dövlət Neft Şirkətinin daimi istifadəsində olan 20 hektar sənaye təyinatlı torpaq sahəsinin kateqoriyası dəyişdirib, həmin ərazidə 3200 mənzilli, 12 min nəfərin yaşaya biləcəyi 7-10 mərtəbəli binalardan ibarət yaşayış kompleksinin, məktəbin və iki uşaq bağçasının tikintisi nəzərdə tutulub. 2003-cü ildən bəri Suraxanıda 31 dəfə səfərdə olan və rayonun inkişafına daim böyük diqqət göstərən Prezident İlham Əliyev, Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyeva ilə birgə MİDA-nın ikinci layihəsi olan Hövsan yaşayış kompleksində tikiləcək ilk 7 mərtəbəli binanın təməlqoyma mərasimində iştirak edib”.

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu və icra hakimiyyətinin birgə təşkilatçılığı və 170 sahibkarın iştirakı ilə rayonda 2 kredit yarmarkası keçirilib, 21 sahibkara 5,3 milyon güzəştli şərtlərlə kreditlər verilib. Bunun nəticəsində 300 yeni iş yeri yaradılıb. Rayon MKTB-yə 36-sı məcburi köçkün olmaqla cəmi 568 nəfər işaxtaran şəxs, digər qurumlarda isə 662 nəfər vətəndaş işə qəbul olunub.

Rayonun qəsəbələrində 20 “Nümunəvi abad məhəllə” salınıb”.

Dövlət başçısının tapşırığı ilə Bülbülə və Zığ göllərininətraflarının abadlaşdırılmasına başlanılıb. Rayonun aidiyyəti müəssisələri tərəfindən lay suları və neftlə çirklənmiş hektarlarla torpaq sahəsi təmizlənərək texniki rekultivasiya olunub.

Suraxanı rayonu Heydər Əliyev Mərkəzinin baş elmi işçisi Zəkiyyə Hacıyevanın söylədiyinə görə, mərkəz müntəzəm olaraq gənclərimizə yönəlik layihələr həyata keçirir: “AMEA-nın Y.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu və RİH arasında əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanıb. Razılaşmaya əsasən, rayon məktəblərinin 10-cu sinfində təhsil alan və gələcəkdə I qrup ixtisaslarını seçən, xüsusi istedadı ilə fərqlənən, habelə aztəminatlı ailələrdən olan 15 nəfər şagird 2017-ci il sentyabrın 15-dən 2 il müddətində adıçəkilən institutun alimləri tərəfindən kimya fənnindən hazırlaşdırılır,” – deyə o qeyd edib.

“Bir bələdiyyə – azı bir layihə” proqramı çərçivəsində Bülbülə, Hövsan, Əmircan qəsəbələrində Şəhidlər xiyabanı əsaslı şəkildə yenidən qurulub, 11 şəhidin xatirəsi əbədiləşdirilib, ağacəkmə kampaniyaları həyata keçirilib

Suraxanı rayonunda turizmin inkişafı üçün böyük imkanlar var. Atəşgah məbədi paytaxta səyahətə gələn turistlərin ən çox görmək istədiyi məkanlardandır. Bu gün bütün dünyada alternativ tibb və təbii qaynaqlara əsaslanan müalicə mənbələrindən geniş istifadə edilir. Yeni Suraxanıdakı 2 saylı bərpa xəstəxanasında kükürdlü su ilə oynaqların, fəqərələrin iltihabı və mübadilə xəstəliklərinin, Zığ qəsəbəsindəki “Duzlu göl” dəri və oynaq xəstəliklərinin müalicəsinə kömək edir. Bu sahələrə investisiya yaradılıb, dünya standartlarına uyğun kurortlar yaratmaqla yeni Suraxanı brendi yaratmaq olar. Bir zamanlar Suraxanı torpaqlarından Misir saraylarına möcüzəvi dərman və gözəllik vasitəsi kimi daşınan ağ neftin də yenidən şöhrətini özünə qaytarmaq olar. Ötən əsrin sonlarında Varşavada yaşayan həkim və alternativ tibb mütəxəssisi P.Pauletta Suraxanının ağ nefti ilə xərçəng xəstəliyini müalicə etdiyini iddia etmişdi. Dünyanın bir çox ölkələri təbiətin onlara bəxş etdiyi ən xırda sərvətlə belə dünyaya çıxa, bunu özlərinin brendi halına gətirməklə ticarət yarada bilirlər. Hollandlar öz gül-çiçək bazarları, italiyanlar hətta adi spaqettiləri ilə dünyaya səs salırlar. Dünyanın min bir sərvətlə mükafatlandırdığı qədim Azərbaycanın isə dünyaya qürurla təqdim edəcəyi çox şeyi var. Bu mənada Suraxanı da ölkənin gələcək iqtisadi inkişafında hər zaman olduğu kimi yenə önəmli rol oynayacaq, suraxanılılar bu gün gördükləri böyük quruculuq işləri ilə adlarını ölkə tarixinə qızıl hərflərlə yazacaqlar.

Quliyeva Zülfiyyə

Mövqe.- 2018.- 25 aprel.- S.6.