İnsan hüquq və azadlıqlarının Azərbaycan Konstitusiyasında təsbiti

Demokratik-hüquqi dövlət quran Azərbaycan cəmiyyətində dövlət orqanları və vəzifəli şəxslər qarşısına vətəndaşlara öz konstitusion hüquqlarını həyata keçirməkdə köməklik göstərmək vəzifəsi qoyulur ki, bunun da konkret formaları xüsusi qanunlarla müəyyən edilir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında təsbit olunmuş vətəndaşların seçki hüququnun reallaşdırılması və seçki kampaniyasının həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasının seçki qanunvericiliyinə əsasən dövlət kütləvi informasiya vasitələrində seçkilərdə iştirak edən siyasi partiya və hər bir namizədə pulsuz çıxış etmək imkanı verilir. İkincisi, seçkilərin hazırlanmasına və keçirilməsinə, seçki komissiyalarının səlahiyyət müddətində onların fəaliyyətinin təmin edilməsinə çəkilən xərclər dövlət hesabına ödənilir.

H.Babaoğlu göstərir ki, Azərbaycan dövlət orqanlarının vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinə köməyi icazə verilmiş siyasi nümayiş və mitinqlərin polis tərəfindən mühafizə olunmasında, ölkədə məşğulluq problemi üzrə xüsusi dövlət strukturlarının yaradılmasında (əmək hüququnun həyata keçirilməsi), dövlətin fəaliyyətinin bir çox digər istiqamətlərində təzahür olunur və bütün bu məsələlər qanunla tənzimlənir.

Hüquqi, dünyəvi və demokratik dövlət quruculuğu yolu seçmiş Azərbaycan cəmiyyətində milli azadlıqların hüquqlarının qorunması sahəsində də düşünülmüş və məqsədyönlü dövlət siyasəti həyata keçirilir. Azərbaycan tarixən dinlərin, mədəniyyətlərin, dillərin, svilizasiyaların qovşağında yerləşib, tolerant ölkə olub. Bu gün Azərbaycanda yəhudilər, avarlar, ləzgilər, talışlar və kürdlər tarixən formalaşmış dostluq və qardaşlıq mühitində yaşayırlar. Bakı müstəqillik dövründə də beynəlmiləl şəhərdir və bunu 2001-ci ildə Bakıda olan Roma papası xüsusi olaraq vurğulamışdır. Bu sahədə həyata keçirilən dövlət siyasəti, ilk növbədə milli azadlıqların hüquqlarının qorunmasının təmin edilməsini nəzərdə tutur. Milli azlıqların hüququnun qorunması üçün xüsusi təminat tələb olunur. Azərbaycanda belə təminat dövlət səviyyəsində verilmişdir. Respublikamızın Konstitusiyasının 5-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan xalqının vahidliyi onun dövlətinin təməlini təşkil edir. Azərbaycan Respublikası bütün vətəndaşların ümumi və bölünməz vətənidir. 25-ci maddədə isə dövlət irqindən, milliyyətindən, dinindən və dilindən asıls olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. Konstitusiyanın 45-ci maddəsində hər kəsin ana dilindən istifadə etmək hüququ təsbit edilmişdir. Bu hüquq və azadlıqlar milli azlıqlar üçün də nəzərdə tutulmuşdur. Yəni hər bir şəxs öz dilində yazıb-oxumaqda, danışmaqda, kütləvi informasiya vasitələri yaratmaqda, tarixi mənbələri öyrənməkdə milli-mənəvi irsini mənimsəməkdə və digər prosesləri gerçəkləşdirməkdə azaddır.

H.Babaoğlu yazır: "Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında mükəmməl şəkildə milli azadlıqların hüquqlarının qorunması təsbit olunmuşdur. Onların reallaşdırılması, milli azadlıqların mədəni və mənəvi inkişafı üçün ölkədə müvafiq əlverişli şərait yaradılmışdır ki, bu da bu istiqamətdə həyata keçirilən dövlət siyasətinin vacib hissəsi kimi çıxış edir".

Tədqiqatçıların fikrincə, müasir Azərbaycan dövlətinin milli azlıqların qorunması sahəsində həyata keçirdiyi siyasi kursunun aşağıdakı istiqamətlərini ayırmaq olar:

- dövlət suverenliyi, milli dövlətçilik və ərazi bütövlüyü prinsipinə dönmədən əməl olunması;

- milli azlıqların qorunması sahəsində Azərbaycan Konstitusiyasının tələblərinə və beynəlxalq standartlara uyğun olaraq siyasi kursun ardıcıl həyata keçirilməsi beynəlxalq normalara uyğun milli qanunvericilik bazasının yaradılması;

- Azərbaycançılıq, vətənçilik ideyalarının cəmiyyətdə tam bərqərar edilməsi üçün hüquqi-ideoloji, mənəvi-psixoloji bazanın daha da möhkəmləndirilməsi;

- milli-dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşların hüquqi bərabərliyinin təmin edilməsi, milli-irqi ayrıseçkiliyi, dini dözümsüzlüyə yol verilməməsi.

Avropa Şurasının tamhüquqlu üzvü kimi Azərbaycanda Avropa standartlarına uyğun islahatlar aparılır, yəni müstəqil dövlət quruculuğu üçün hüquqi baza yaradılır, ölkəmiz müvafiq Avropa Konvensiyalarına qoşulur. Bu baxımdan Azərbaycan Avropa Şurasının Milli Azlıqların Müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiyasına qoşulmasını göstərmək olar. Həmin konvensiyanın Məşvərət Komitəsinin 2003-cü il aprel ayının əvvəlində Azərbaycanda olan nümayəndə heyətinin rəhbəri, Norveç təmsilçisi Azbiyorn Eyde bu sahədə ölkəmizdə mövcud olan vəziyyətlə tanış olaraq, ümumiyyətlə, insan hüquqlarının qorunması istiqamətində Azərbaycanda görülən işləri yüksək dəyərləndirərək qeyd etmişdir ki, milli azlıqlar problemi bir çox Avropa ölkələrində mövcud olduğu üçün çərçivə konvensiyası heç də bəzi Avropa ölkələri tərəfindən razılıqla qarşılanmamışdır. Azərbaycan təcrübəsi isə digər ölkələr üçün nümunə də ola bilər: "Biz sizin təcrübənizdən bəhrələnir, bəzi şeyləri sizdən öyrənirik. Qubada yəhudələrin özlərini əsas əhalidən qətiyyən ayırmaq fikrində olmadığını gördük".

Konstitusiya ilə milli azlıqların hüquq və azadlıqlarına dövlət təminatının verilməsi onların yaşadıqları ölkənin ümumi mənafe və maraqlarına zidd olmamalı, etnotəəssübkeş millətçiliyə və separatizmə xidmət göstərməməlidir. BMT-nin müvafiq sənədlərində milli azlıqların milli müqəddərat hüququ onların vətəndaşlıq və insan hüquqlarının müdafiə vasitəsi kimi qiymətləndirilir. Milli azlıqların bu hüquqdan istifadə edərkən ərazilərində yaşadıqları dövlətin torpaqlarına milli xüsusiyyətlərinə görə göz dikməsi, onları parçalamağa səy göstərməsi qətiyyən yolverilməz hesab edilir. Bu baxımdan, ölkəmizdə erməni millətçilərinin separatçılığın təzahürü kimi Dağlıq Qarabağ problemini göstərmək olar ki, bu da Ermənistanın Azərbaycana qarşı bu günədək davam edən təcavüzü üçün zəmin yaratmışdır.

Bundan başqa, 1991-ci ildən Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra qondarma "Talış-Muğan Respublikası", bədnam "Sadval" təşkilatının isə Dağıstan və Azərbaycan torpaqları hesabına üzdəniraq "Lar-Ləzgistan" yaratmaq cəhdlərini də ölkəmizdə məhz milləti separatizmin nümunəsi kimi göstərmək olar.

Ölkə vətəndaşlarının yüksək hüquqi bilik və hüquqi mədəniyyət səviyyəsinin olması. Demokratik-hüquqi dövlətdə və ədalətli vətəndaş cəmiyyətində ümumən qəbul olunmuş insan hüquq və azadlıqları haqqında normaların səmərəliliyi və reallaşması bir çox şərait və amillərin olmasından asılıdır. Onlara tədqiqatçılar tərəfindən dövlət hakimiyyəti orqanları sistemində demokratiya təsisatlarının qanunvericiliyin inkişaf səviyyəsi, iqtisadiyyatın vəziyyəti, cəmiyyətin mənəvi-mədəni potensialı və s. aid edilir. İnsan hüquqlarına dair normaların reallaşmasına qeyd olunan və digər amillərin təsiri onların həyata keçirilməsinə zəmin yaradır. Bununla yanaşı, insan hüquqları və azadlıqların təkamülü və reallaşmasına beynəlxalq səviyyədə işləyən mexanizmlərlə bərabər milli mexanizmlər də təsir göstərir. Müasir dövrdə hər kəsə öz hüquqlarını müdafiə etmək üçün beynəlxalq orqana birbaşa müraciət etmək hüququ verilir. Lakin öz hüquqlarını müdafiə etmək üçün beynəlxalq orqanlara müraciət etmək hüququna fərd yalnız bunun üçün dövlətdaxili bütün müvafiq imkan və vasitələri istifadə etdikdən sonra malik ola bilər. Demokratik ölkələrdə konstitusiyalarda və qanunvericilikdə təsbit olunmuş insan hüquqları və azadlıqlarının müdafiəsinin təmin olunmasına kömək edən təsisat və mexanizmlər sisteminin yaradılması və işləməsi sahəsində böyük təcrübə toplanmışdır.

İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının reallaşdırılmasına demokratik inkişaf yolu ilə irəliləyən Azərbaycan Respublikasında da böyük əhəmiyyət verilir. Onların elanedilmə dərəcəsinə görə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, mütəxəssislərin fikrincə, ümumi qəbul olunmuş və tanınmış beynəlxalq standartlara cavab verir. Konstitusiyada həm insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları geniş təsbit edilmiş, həm də onların müdafiəsi və təminatı mexanizmləri müəyyənləşdirilmişdir.

Konstitusiyanın insan və vətəndaş hüquqları, azadlıqları və vəzifələrinə həsr olunmuş ikinci bölməsinin 3-cü fəsli "Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları" adlanır. Bu fəslin bütün mətni, mütəxəssislərin fikrincə, insana, onun ləyaqəti və hüquqlarına hörmət ruhunda yazılmışdır. Bəşər sivilizasiyasının iki mütərəqqi ideyasının - konstitusionalizm və insan hüquqlarının müdafiəsi ideyalarının üzvi surətdə bağlılığı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında özünün geniş ifadəsini tapmışdır. Konstitusiyaya görə, insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqlarının əsas prinsipi hər kəsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları və azadlıqlarının olması, hüquqlar və azadlıqların hər kəsin cəmiyyət və başqa şəxslər qarşısında məsuliyyətini və vəzifələrini də əhatə etməsidir.

Rüfət, Nadiroğlu

Mövqe.- 2018.- 7 dekabr.- S.6.