Bu gün dünyada yaşayan bütün türklər Mustafa Kamal Paşa Atatürkü anır

On noyabr Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusunun anım günüdür

1923-cü il oktyabrın 29 -da qurulan Türkiyə Cümhuriyyətinin memarı Mustafa Kamal Paşa Atatürk tarixin türk xalqına bir ərməğanıdır. İllərcə sürən müharibədən sonra uçurumun kənarında olan bir ölkəyə, olum, yoxsa ölümlə qalım dilemması qarşısında duran bir millətə yenidən həyat verib. Atatürkün gerçəkləşdirdiyi islahatlar Türkiyə Cümhuriyyətini çağdaş səviyyəyə uyğunlaşdıraraq, bütün məzlum millətlər tərəfindən izlənən bir model halına gətirdi. Bununla Atatürk çətin durumda olan üçüncü dünya ölkələrinə də qurtuluş yolunu göstərmiş oldu.

Türkiyə Atatürkün liderliyi ilə Birinci Dünya müharibəsindən məğlub çıxan ölkələr arasında özünə imzalatmaq istənilən anlaşmanı qəbul etməyərək, mücadilə verən və şərəfini qoruyan bir anlaşma imzalayan yeganə ölkə oldu. Səksən altı ildir, bütün Türkiyə qurtuluş savaşını qələbə ilə başa vuranlara və Cümhuriyyəti quran əcdadlarına, böyük öndər, əvəzolunmaz sərkərdə Mustafa Kamal Paşa Atatürkə şükranlıqlarını ifadə edir və onların yüksək mənəviyyatları qarşısında baş əyir...

On doqquzuncu əsr Osmanlı dövlətinin ən çətin, ən mürəkkəb dövrü kimi xarakterizə olunur. Türklərə qarşı rus, fransız, ingilis birliyi bütün Osmanlı dövlətini sarsıtmaq planları barədə düşünürdü. Həmin birlik Avropada üsyan etmək üçün məqam gözləyən xalqlara dəstək verməklə gözlənilən hadisələrin vaxtını sürətləndirir və miqyasını genişləndirirdi. Eyni zamanda ərəb ölkələrində də üsyanlar müşahidə edilməkdə idi. 1839-cu ildə Türkiyədə Təzminat islahatı və 1856-cı ildə İslahat fərmanı elan edilir. Bu islahatların müəyyən maddələrinə görə Osmanlı imperiyası xristian əhaliyə bir sıra güzəştlərə gedir, onların müsəlmanlar kimi dövlətin siyasi həyatında iştirakını təmin edir, vəzifə tutmaq hüquqlarını bərpa edir.

1869-cu ildə Süveyş kanalı açılır. Avropa dövlətlərinin Şərqdəki maraqlarının reallaşması yollarında mühüm addımlardan biri atılır. 1876-cı ildə Əbdülhəmid taxta çıxır və ilk Osmanlı Konstitusiyasını elan edir. Bu dövrdə Balkan xalqları kütləvi üsyanlar edirlər. Osmanlı dövləti qarşılaşdığı real vəziyyətlə barışmasa da, vəziyyətdən çıxa bilmir. Bir faktı da qeyd edək ki, Osmanlı dövləti 1912-ci ildə Balkan müharibəsində 159 rayonu əhatə edən 33 vilayəti itirir. Osmanlı dövləti öz tarixinin böhranlı dövrünə qədəm qoyur. Bütün ömrünü Türkiyəyə həsr edən, millətinin taleyini dəyişdirən Mustafa Kamal Atatürk 1881-ci ildə o zaman Osmanlı imperatorluğunun tərkibində olan Balkanlardakı Rumeli vilayətində, Selanik şəhərinin - indiki Yunanıstanın Saloniki şəhərinin Qocaqasım məhəlləsində anadan olub. Onun dünyaya gəldiyi və uşaqlıq illərini keçirdiyi ev hazırda Atatürkün xatirə muzeyidir. Saloniki bələdiyyəsi hələ Atatürkün sağlığında Apostol Pavel küçəsi, 75 ünvanında yerləşən bu evin muzeyə çevrilməsi barədə qərar qəbul etmişdi.

Anası Zübeydə xanımın xatırladığına görə, oğlu Mustafa qış vaxtı, təxminən yanvarın dördündə dünyaya gəlib. Lakin bu barədə heç bir rəsmi sənəd yoxdur. Atatürkün ata-anasının vaxtilə Anadoludan Rumelinə köçmüş qızıl-oğuz türkmənləri soyundan olduğu bildirilir. Atası Əli Rza Əfəndi və anası Zübeydə xanım 1876-cı ildə ailə qurublar. Atası Selanik şəhərinin gömrük idarəsində kiçik məmur olub. Mustafadan başqa ailədə daha beş uşaq - üç qız, iki oğlan dünyaya gəlsə də, onlar kiçik yaşlarında vəfat ediblər. Atatürkün yalnız Məklubə adlı bir bacısı qalıb. Mustafa məktəb yaşına çatanda anası onun dini təmayüllü məktəbdə təhsil almasını, atası isə müasir təhsil verən ibtidai məktəbə getməsini istəyir. Atasının istədiyi kimi olur və Mustafa 1887-ci ildə Selanikdəki Şəmsi Əfəndi ibtidai məktəbinə gedir. 1890-cı ildə atasının vəfatından sonra o, məktəbdən ayrılmalı olur. Bir müddət təhsildən kənarda qalan Mustafa hərbçi olmaq arzusuna düşür. Anasının etirazına rəğmən Selanik hərbi təmayüllü məktəbinə imtahan verir və oraya qəbul olunur. Hərbi məktəbdə onun ilk dünyagörüşü formalaşır. Riyaziyyat müəllimi Mustafa Səbri onun zəkalı bir yeniyetmə olduğunu görərək, bir dəfə yarızarafatla ona "Gəl, sənin adının yanına bir də Kamal adını qoyaq ki, bizim adlarımızı bir-biri ilə səhv salmasınlar" - deyir. Mustafa da razılaşır və o, Mustafa Kamal olur.

1898-ci ildə Mustafa Kamal Selanikdəki məktəbi bitirir və İstanbul hərbi məktəbinə daxil olur. Burada hərbi biliklərə dərindən yiyələnir, siyasi dünyagörüşü formalaşır. 1902-ci ildə hərbi məktəbi leytnant rütbəsi ilə uğurla başa vurur. Sonra hərbi təhsilini İstanbul Hərbi Akademiyasında davam etdirir. 1905-ci ilin fevralında tam hərbi təhsilini başa vuraraq ilk hərbi təyinatını alır, imperatorluğun cənubuna - Suriyanın paytaxtı Dəməşqə göndərilir. Buradakı xidməti dövründə o, Osmanlının ağır durumunu bir daha dərk edir. İmperatorluğun bir çox müstəmləkələrində olduğu kimi, burada da dövlət məmurları arasında rüşvətxorluq, dövləti işlərə laqeydlik baş alıb gedirdi. Nəhəng imperatorluğun belə bir vəziyyətdə idarə olunması onun şüurunda acı izlər buraxır.

1914-cü ildə Birinci Dünya müharibəsi başlayır. O dövrü araşdıran tarixçilər Türkiyənin həmin illərdə düşdüyü vəziyyəti "xəstə adamla" müqayisə edirdilər. Türkiyə Almaniya ilə ittifaqa girsə də, müharibədə məğlub olur. Qeyd etmək lazımdır ki, bilavasitə ordu rəhbərliyində təmsil olunmayan Mustafa Kamal da Osmanlının dünya savaşına Almaniya ilə yanaşı girməsinə mənfi baxırdı. Eyni zamanda o görürdü ki, Osmanlı ordusunun rəhbərliyində yer alan alman məsləhətçiləri də bütövlükdə bu dövləti məhvə təhrik edirlər. İngilis və fransız birliyi qüvvələri İstanbulu işğal edirlər. Türk xalqı öz tarixində ən ağır, ən çətin günlərini yaşayırdı. Hətta dünya xəritəsindən silinmək kimi bir təhlükə ilə üzləşmişdi.

Tarixçilərin də gəldiyi nəticə ondan ibarətdir ki, Çanaqqala, Sakariya və "Baş Kommutan" savaşlarından sonra Türkiyə tarixə öz damğasını vurdu. Atatürkün inqilabi ruhu, inqilabi iradəsi bütün bu müharibələrdə hər şeydən ucada dayanırdı. 1915-ci ilin yazında Çanaqqala döyüşlərinin ilk mərhələsində mayor Mustafa Kamalın 19-cu diviziyası misilsiz qəhrəmanlıq göstərir və ona polkovnik rütbəsi verilir. 1916-cı ildə Çanaqqala zəfərinin ardından onu Diyarbəkirdəki ordu komandanlığına, Rusiya ilə savaş cəbhəsinə göndərirlər. Mustafa Kamal hələ yolda ikən ona general - paşa rütbəsinin verildiyini eşidir. Bütün ümidlər Allaha, bir də Mustafa Kamal Paşaya bağlanmışdı. O, İzmir işğal olunan gün gəmi ilə İstanbuldan Samsuna yola düşür. 1919-cu ilin 19 mayında Samsuna çatır və gizli fəaliyyətə başlayır.

1919-cu ilin 19 mayı həm də tarixi milli mübarizənin böyük və əvəzedilməz yolçuluğunun başlanğıcı idi. "Hansı gündə anadan olmusunuz?" - sualına Mustafa Kamal "19 mayda" cavabını vermişdi. Türkiyədə milli azadlıq hərəkatının başlandığı günü Mustafa Kamal təsadüfən öz doğum günü kimi seçməmişdi. Əslində onun doğulduğu gün dəqiq bəlli deyil. "19 may" cavabını verməklə o, Mustafanın deyil, Atatürkün doğum gününü nəzərdə tutmuşdu. Türkiyənin "olum və ölüm" dilemması ilə üzləşdiyi bir zamanda Allahın türk xalqına xilaskar kimi göndərdiyi Atatürk məhz 19 mayda doğuldu.

1921-ci ilin 23 avqustunda yunan ordusu ilə türk ordusu arasında "Sakariya meydan müharibəsi" başlayır. Türk mövqelərinin bir çox yerlərdə yarılmasına baxmayaraq, hər qarış torpaq inadla müdafiə edilir, itirilən hər bir xəttin arxasında yeni bir müdafiə xətti təşkil olunur, bu yolla düşmənin irəliləməsinə imkan verilmirdi. "Sakariya meydan müharibəsi" adını alan böyük və qanlı müharibə 22 gün 22 gecə davam etdi və nəhayət ki, türk qoşunları 1921-ci ilin 13 sentyabrında onları Sakariya çayının şərqində tamamilə məhv edərək böyük bir zəfər qazandı. Bu önəmli və böyük uğurla əlaqədar 1921-ci ilin 19 sentyabrında Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən baş komandan Mustafa Kamal Paşaya qanunla "Qazi" adı verildi. Sakariya zəfərinin nəticələri siyasi sahədə də özünü göstərdi. 1921-ci ilin 13 oktyabrında Qafqaz respublikaları ilə Qars müqaviləsi, bunun ardınca elə həmin ildə Ankara müqaviləsi imzalandı.

"Baş Kommutan" savaşı da Türkiyənin tarixində və taleyində çox mühüm rol oynadı. 1922-ci ilin 11 oktyabrında Antanta dövlətləri ilə imzalanan Mudaniya müqaviləsi ilə sülh şəraitinə keçildi, türk və yunan qüvvələri arasında savaşa son qoyuldu. Həmin ilin 1 noyabrında Türkiyə Böyük Millət Məclisinin qərarı ilə səltənət və xilafət bir-birindən ayrıldı və səltənət ləğv edildi.

Artıq növbə sülh haqqında görüşlərə gəlmişdi. Lozan sülh konfransı 20 noyabr 1922-ci ildə başladı. Aylarla davam edən, bəzən çox çətinləşən bu görüşlərdə Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökumətini - Mudaniya görüşlərində olduğu kimi İsmət paşa təmsil edirdi. Nəhayət, 1923-cü ilin 24 iyulunda müqavilə imzalandı. Bu müqavilə ilə yeni Türkiyə dövlətinin istiqlaliyyəti bütün dünya tərəfindən təsdiq edilir, dövlətin milli sərhədləri müəyyənləşdirilir, iqtisadi sahədə Osmanlı dövlətindən qalma köhnə nöqsanlar təmizlənərək, kapitulyasiya rejimi ləğv edilirdi. 1923-cü ilin 29 oktyabrında Türkiyə Cümhuriyyəti elan olundu.

"Mən türk üfüqlərindən bir gün mütləq bir Günəş doğacağına o qədər əmin idim ki, bunu, adəta, gözlərimlə görürdüm" - söyləyən Qazi Mustafa Kamal Atatürkün qurduğu qüdrətli Türkiyə Cümhuriyyəti, düz, 84 ildir ki, ayaqdadır. 1934-cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin xüsusi qərarı ilə Qazi Mustafa Kamal Paşaya rəsmən "Atatürk" soyadı verildi. Ümummilli lider Heydər Əliyev Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasını iyirminci əsrin ən böyük tarixi hadisələrindən biri adlandırmışdı. Türkiyə Cümhuriyyəti iki qitənin - Asiya ilə Avropanın qovuşduğu nöqtədə, fərqli mədəniyyətlərin bir araya gəldiyi ərazidə yerləşir. Bu, Türkiyəyə bir zənginlik gətirir. Türkiyə Avropa ölkəsi olmaqla bərabər, Qafqaz, Qara dəniz hövzəsi, Balkan, Aralıq dənizi və Yaxın Şərq ölkəsidir.

Bu özəllik Türkiyənin çoxistiqamətli xarici siyasət aparmasını da zəruri edir. Bütün ölkələrlə dostluq əlaqələri qurmaq, regional və beynəlxalq işbirliyində iştirak etmək, problemlərin sülh yolu ilə çözülməsinə tərəfdar olmaq Türkiyə xarici siyasətinin ən önəmli istiqamətidir. Atatürkün qurduğu Türkiyə Cümhuriyyətində respublikaçılıq, millətçilik, xalqçılıq, dövlətçilik, dünyəvilik və inqilabçılıq Türkiyə siyasətinin əsas prinsipləri kimi qəbul edilmişdi. 1938-ci ilin 10 noyabrında türk xalqının böyük oğlu Mustafa Kamal Paşa Atatürk Dolmabağça sarayında dünyasını dəyişdi. Sadəcə, dünyasını dəyişdi. Ən azı, ona görə ki, əməlləri, bütün varlığı, həyatı ilə əbədi yaşamaq, ölümsüzlük haqqı qazandı.

Ağanisə Sultanova

Mövqe.- 2009.- 10-11 noyabr.-S. 4.