Qarabağ Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti dövründə
1918-1920-ci illər
1918-ci il mayın 28-də
təxminən 120 ilədək davam edən Rusiya əsarətindən
sonra Azərbaycan xalqı Şimali Azərbaycanda yeni müstəqil
dövlətini yaratdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
İstiqlal bəyannaməsində vaxtilə Gülüstan və
Türkmənçay müqavilələrinə əsasən,
Rusiya imperiyasına qatılmış Şimali Azərbaycan
torpaqlarının qanuni varisi olduğunu bəyan etdi.
İstiqlal bəyannaməsinin birinci maddəsində deyilirdi:
"Bu gündən etibarən Azərbaycan xalqları suveren
hüquqlara malikdirlər, Şərqi və Cənubi
Zaqafqaziyadan ibarət olan Azərbaycan tamhüquqlu müstəqil
dövlətdir". Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz ərazisinin
hüquqi-siyasi cəhətdən
əsaslandırılmış xəritəsini nəşr
etdirmişdi. Təbiidir ki, başqa Şimali Azərbaycan
torpaqları kimi, Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi
olan Qarabağ da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisinə
daxil idi. Lakin bu zaman yenicə elan olunmuş Ermənistan
(Ararat) Respublikası Qarabağa heç bir əsası olmayan
iddia irəli sürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
hökuməti bu iddianı rədd etdi. Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti parlamentinin sədri Ə.M.Topçubaşov
(1862-1934) Osmanlı dövlətinin xarici işlər naziri ilə
1918-ci il noyabrın 18-də İstanbulda apardığı
danışıqlar zamanı bildirmişdi: "Ermənilərin
ortaya atdıqları Qarabağ məsələsi 5, ya 10 kənd
məsələsi deyil, mübahisə bütöv 4 sancaq -
Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur
üstündədir. Bu elə bir xanlığın ərazisidir
ki, burada erməni və müsəlmanların sayı bərabər
olmasa da, hər halda ermənilərin mütləq
çoxluğu barədə danışmağa əsas yoxdur,
özü də onlar buranın yerli əhalisi deyildirlər.
Rusiya ilə müharibədən sonra Türkiyədən
buraya köçənlərdir... Nəhayət,
Qarabağın özündə erməniər yığcam
halda yaşamırlar, müsəlmanlarla qarışıq məskundurlar.
Bunula belə, biz məsələnin sülh yolu ilə həlli
tərəfdarıyıq".
Ermənilər
Qarabağı ələ
keçirmək üçün əvvəllər
başladıqları soyqırımlarını Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti dövründə də davam etdirdilər.
Azərbaycan hökuməti yaranmış vəziyyəti nəzər alaraq, 1919-cu ilin
yanvarında Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur
qəzalarını əhatə edən Qarabağ
general-qubernatorluğu yaratdı. X.Sultanov Qarabağ
general-qubernatoru təyin edildi. Ermənistan (Ararat)
Respublikasının xarici işlər naziri S.Tiqranyan
Qarabağ general-qubernatorluğu yaradılmasına
etirazını bildirmiş, lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
hökumətinin cavabında bu etiraz əsassız hesab
olunmuş və həmin ərazilərin Azərbaycanın
ayrılmaz tərkib hissəsi olması göstərilmişdi.
Qarabağ general-qubernatoru ermənilərin ərazi
iddiaları ilə yanaşı, əvvəlcə ingilislər,
sonra isə amerikanlarla gərgin münasibətlər şəraitində
fəaliyyət göstərməli
oldu. Lakin ermənilər Qarabağ general-qubernatorluğu ərazisində
sülh yaranmasına imkan vermədilər.
1919-cu ilin sonları -
1920-ci ilin yazında Zəngəzurda erməni-daşnak
silahlı quldur dəstələri dinc azərbaycanlı əhaliyə
qarşı basqınlar və kütləvi
qırğınlar törətdilər.
Ermənilər
Cavanşir qəzasında da sakitləşmirdilər.
Onların qəzanın dağətəyi kəndlərinə
hücumları adi hal almışdı. Erməni quldur dəstələri
1918-ci ilin yaz-yay aylarında qəzanın düzənlik hissəsinin
müsəlman əhalisinə qarşı da çoxsaylı
zorakılıq aktları etdilər. "Ermənilər Tərtər
çayının qabağını kəsərək
başqa istiqamətə yönəldir
və qəzanın aran kəndlərinin əkinlərini susuz
qoyaraq, onlara böyük zərər vururdular. Hətta iş
o yerə çatmışdı ki, aran kəndlərində
içməli su belə çatışmırdı".
Qarabağın digər
qəzası Cəbrayılda da erməni silahları dinc əhaliyə
hücum edirdilər. 1918-ci ilin dekabrında Cəbrayıl qəzasının
azərbaycanlı kəndlərinə ermənilərin
hücumları genişlənmiş, 1919-cu ilin əvvəllərində
daha dağıdıcı xarakter almışdı.
Şuşa qəzası və Qarabağın siyasi mərkəzi
olan Şuşa şəhərində ermənilərin vəhşilikləri
daha amansız şəkil almışdı. Vaxtilə
Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin Dağılq Qarabağda məsul
nümayəndəsi olmuş S.Şaduns 20 dekabr 1922-ci ildə
bəzi həqiqətləri təhrif etməklə bərabər,
bütün Qarabağın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə
daxil olduğunu etiraf edərək yazırdı: "...Hələ
Qarabağda Müsavat hakimiyyəti (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
olmalıdır - Y.M. K.Ş) qurulanadək oraya türk hakimiyyət
orqanları (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
olmalıdır-Y.M.K.Ş) tərəfindən Qarabağ
general-qubernatoru təyin edilmişdi və elə bu zaman
daşnaklar tərəfindən yaradılmış yeni termin
- "Dağlıq Qarabağ" termini meydana gəldi.
Daşnaksütun partiyası Türkiyə Ermənistanında
törətdiyi saysız-hesabsız qırğınlarla kifayətlənməyərək,
Şuşanı türklərə təslim etdikdən sonra
yalnız ermənilərin məskunlaşdığı
dağlara qalxır və "son damla qanına qədər"
vuruşmaq, lakin türklərə təslim olmamaq barədə
qərar qəbul edir və bu zaman məhz burada həmin
dövrdə özlərini beynəlmiləlçi
adlandıran sosial-demokratlarla birlikdə Dağlıq
Qarabağ hökuməti təşkil edilir. Daşnaksütun
partiyası türklərlə müharibədən yayına
bilsə də, çox keçmədən elə həmin
Dağlıq Qarabağ kəndlilərinin təkidi ilə bu
hissə (yəni Qarabağın dağlıq hissəsi - Y.M,
K.Ş) düzən hissə ilə birləşdirildi və
bütün Qarabağ Müsavat hökumətinə (Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinə - Y.M, K.Ş) tabe edildi." Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti dövründə Şuşada ermənilərin
ən xəyanətkar silahlı qiyamlarından biri 1920-ci il
martın 22-də Azərbaycan xalqının Novruz bayramı
günü baş verdi. Bu separatçı qiyam Azərbaycanı işğal etməyə
hazırlaşan bolşeviklərin sifarişi ilə
qaldırılmışdı. Bu zaman erməni-separatçı
qiyamlarının əksər yerlərdə dəf edilməsinə
baxmayaraq, onlar Əsgəran qalasını ələ
keçirə bildilər. Görülən hərbi-siyasi tədbirlər
nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Qarabağda öz suveren hüquqlarını bərpa etdi.
Lakin ərazisində yaşadıqları dövlətə Azərbaycana
xəyanət edən ermənilərin Qarabağda
separatçı qiyamları və törətdikləri
soyqırımları 1920-ci ilin aprel işğalı ərəfəsində
ölkənin şimal sərhədlərinin müdafiəsi
işinə ağır zərbə vurdu və müstəqil
Azərbaycan dövlətinin, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
varlığını təhlükə altında qoydu.
Qarabağ 1920- 1980-ci illərində
6.1. Sovet hökumətinin Qarabağın ərazisini
bölüşdürməsi
Rusiyada Sovet hakimiyyəti
möhkəmləndikcə, çar Rusiyası sərhədlərinin
bərpa edilməsinə başlandı. Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin şimal sərhədlərində
möhkəmlənən XI Qırmızı Ordu hissələrinə
respublikanın işğalı planını
reallaşdırmaq üçün müvafiq əmr və sərəncamlar
verildi. Azərbaycan Parlamenti daxilində sovet dövlətini
müdafiə edən qüvvələr və Qarabağda erməni-daşnak
separatçılarının qaldırdıqları mart qiyamı
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutunu sürətləndirdi.
23 ay yaşamış olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
XI Qırmızı Ordunun süngüləri ilə devrildi,
Şimali Azərbaycanda sovet hakimiyyəti quruldu. Bununla, Qarabağ
ətrafındakı hadisələrin yeni mərhələsi
başlandı.
Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi
1920-1923-cü illər
Dağlıq Qarabağ: coğrafiyası və
"Dağlıq Qarabağ" anlayışı
Bu problemin şərhi
üçün əvvəlcə Dağlıq
Qarabağın coğrafiyası və "Dağlıq
Qarabağ" anlayışı üzərində dayanaq.
Relyefinə görə, Qarabağ aran (düzən) və
dağlıq hissələrə bölünür. Bu
reallıq elmdə də öz təsdiqini
tapmışdır. Məsələn, tanınmış
qafqazşünas M.A.Skibitskinin oğlu A.M. Skibitki "Qafqaz
böhranı" adlı məqaləsində yazırdı.
Şərqdə Qarabağ dağ silsiləsi, Qərbdə isə
Zəngəzur dağları arasındakı torpaqlar, habelə
Yuxarı Qarabağla, aran yeri olan Aşağı
Qarabağı bir-birindən ayıran Qarabağ yaylası həmin
əraziyə daxil idi". Aydın olduğu kimi, çar
Rusiyası tərkibində olduğu zaman Qarabağın ərazisi,
daha doğrusu, keçmiş Qarabağ
xanlığının torpaqları müxtəlif inzibati
bölgülərə məruz qaldığından,
Qarabağ anlayışı əvvəlki inzibati-siyasi mənasını
itirmişdi. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dövründə (1918-1920) Qarabağ anlayışı
öz əvvəlki mənasını yenidən özünə
qaytardı. S.Şadunsun yuxarıda göstərilən fikrindən
aydın olduğu kimi, elə Dağlıq Qarabağ termini də
bu zaman daşnaklar tərəfindən
meydana gətirildi. Bu zamandan Dağlıq Qarabağ
anlayışı yalnız coğrafi deyil, siyasi maraq da kəsb
etməyə başladı. Bolşeviklər Şimali Azərbaycanda
hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra bu
anlayış inzibati-siyasi məna kəsb etməyə
başlayır, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində
və ona müdaxilə edən Rusiyanın siyasi leksikonunda əsas
anlayışlardan birinə çevrilir. Elə bu zaman
Dağlıq Qarabağın coğrafi baxımdan əhatə
dairəsində də dəyişiklik baş verir. Yenə
A.M.Skibitskinin yazdığı kimi, "Qarabağ yaylası
1923-cü ildə muxtariyyət almış və Muxtar
Dağlıq Qarabağ Vilayəti və ya Azərbaycanın
yeni sərhədləri daxilində qısaca olaraq
Dağlıq Qarabağ adlanmışdır. Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV): yaradılması tarixi, əsas
hadisələri sinxronlaşdırılması və buradan irəli
gələn nəticələr. Dağlıq Qarabağ Muxtar
Vilayətinin yaradılmasının prinsipial məsələlərini
müəyyən etmək, daha doğrusu, bu prosesi tam
aydınlığı ilə təsəvvür etmək
üçün əsas hadisələrə mənsubiyyəti
üzrə sinxron şəkildə diqqət yetirək. Azərbaycanın
Xalq Cümhuriyyəti dövründə Şuşada ermənilərin
ən xəyanətkar silahlı qiyamlarından biri 1920-ci il
martın 22-də Bu dövrdə Sovet Rusiyası Qayqazın
sovetləşdirilməsi planını həyata keçirməkdə
davam edir, yeni sovet dövlətlərinin sərhədlərinin
müəyyənləşdirilməsi prinsiplərini irəli
sürməklə mövcud və gələcək dövlətlərin
fəaliyyətini nəzarət altına almağa cəhd
göstərirdi. Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi
Komitəsi Qafqaz Bürosu Qafqaz Cəbhəsi Hərbi-inqilabi
şurasına 7 iyul tarixli təlimatında bu məsələyə
toxunmuşdu. Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə
(1920,29 noyabr) xarici sərhədlərlə yanaşı, sərhədlər
daxilində də bölgülərin aparılması kəskinləşdi.
Yaqub Mahmudov,
Kərim Şükürov
Olaylar.- 2010.- 21 sentyabr.- S. 15.