XIX əsrin əvvəllərində ermənilərin Şimali Azərbaycana köçürülməsi

XVIII əsrin sonlarındakı Böyük Fransa inqilabı (1789-1794-cü illər) ilə dünya tarixində böyük dəyişikliklər başladı. Qısa bir müddət sonra Napoleon müharibələri Avropanı bürüdü. Beynəlxalq münasibətlər kəskinləşdi. Dövlətlərarası ziddiyyətlər Şərqdə də özünü göstərdi. Dünya tarixinin belə bir dönüş dövrü Azərbaycanı ağır vəziyyətdə yaxaladı.

Nadir şahın (1736-1747) öldürülməsi ilə Əfşarlar dövlətinin parçalanması nəticəsində Azərbaycan ərazisində iyirmiyədək müstəqil və yarım müstəqil xanlıqlar yaranmışdı. Xanlıqlar sistemindən vahid dövlət yaradılmasına keçid uğrunda çətin bir mübarizə gedirdi. Lakin XVIII əsrin sonları-XX əsrin başlanğıcında dünyada, o cümlədən bölgədə meydana gələn tarixi şərait bu prosesin başa çatmasına imkan vermədi. Azərbaycan yeni əsrə belə bir vəziyyətdə qədəm qoydu.

Rusiya imperiyası beynəlxalq münasibətlərdə yaranan imkanlardan istifadə edərək Cənubi Qafqazda fəallığını artırdı. Rus çarı I Pavel (1796-1801) 1801-ci il yanvarın 18-də Şərqi Gürcüstanın ilhaq edilməsi haqqında Manifest elan etdi. I Pavelin öldürülməsi (1801, mart) nəzərdə tutulan məsələlərin həllinə də təsir göstərdi. Yeni hakimiyyətə gələn çar I Aleksandr (1801-1825) bu sahədə aydınlıq yaratmaq məqsədilə 1801-ci il sentyabrın 12-də ikinci Manifest verdi. Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya ilhaqı ilə Kartli-Kaxet çarlığından asılı vəziyyətdə olan Qazax, Şəmşədil və Borçalı sultanlıqları kimi Azərbaycan torpaqları da Rusiya imperiyasına qatıldı. Beləliklə, Rusiya imperiyası tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının işğalı başladı. Bu proses 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinədək davam etdi. 1801-1828-ci illər ərzində Rusiyaya ilhaq olunmuş Azərbaycan torpaqları şərti olaraq Şimali Azərbaycan adlandırılır.

Rusiya imperiyası Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda işğalçılıq planlarının həyata keçirilməsində və burada möhkəmlənməsində ermənilərə böyük rol ayırmışdı. Ermənilər də Rusiyadan istifadə etməklə müəyyən siyasi məqsədlərə nail olmaq istəyirdilər. Bu dövrdə xüsusilə intensiv inkişaf edən erməni rusiyaşünaslığı və Rusiya ermənişünaslığı həmin ideya siyasi məqsədlərə nail olmaq üçün bir-birini tamamlayır, türk-müsəlman varlığının məhvini hədəfə alırdı.

XV əsrin sonuna aid «Mən çariçanı gördüm» adlı anonim erməni poemasında rus knyazı III İvanla (1462-1505) Bizans şahzadə xanımı Sofiya Paleoloqun toyu təsvir olunur. Sofiya bu münasibətlə III İvanın təklif etdiyi hədiyyələrdən imtina edərək, ondan İstanbulun tutulmasını tələb edir. III İvan isə Sofiyaya Qüdsü azad edəcəyini və Eçmiədzinə qədər gedəcəyini bildirir. Ermənilərin Rusiyaya ümidləri sonrakı dövrlərə, xüsusilə XVIII-XIX əsrin əvvəllərinə aid əsər və siyasi sənədlərdə də davam etdirilir.

Rus-erməni münasibətləri Kazan xanlığının (1552) və Həştərxan xanlığının (1556) işğalı, Osmanlı dövləti ilə müharibələr (1635-1639, 1711, 1768-1774, 1787-1791-ci illər) zamanı genişlənir, Rusiyanın Xəzərsahili torpaqları istila etmək məqsədi ilə daha möhkəmlənir. Bu hadisələr zamanı ermənilərin Rusiyaya köçürülməsi və burada erməni koloniyalarının yaradılması başlanır. Bu işdə I Pyotrun (1682-1725) erməni xalqına fərmanı (1724, 10 noyabr) böyük rol oynadı. Həmin fərmana görə Rusiyanın işğal etdiyi torpaqlara ermənilərin köçürülməsi və məskun olması üçün yerlər ayrıldı. I Pyotrun siyasi xətti onun varisləri, xüsusilə II Yekaterina (1762-1796) tərəfindən davam etdirildi. 1801-ci il manifestlərində də Rusiyanın planında ermənilərin rolu əksini tapırdı. Rusiya müxtəlif yerlərdə yaşayan erməniləri yeni işğal olunmuş torpaqlara gətirir, onların rus qoşunları tərkibinə daxil olmasına şərait yaradır, eyni zamanda yerli hakimlərə qarşı əməliyyatlara cəlb edirdi.

Çar Rusiyası tərəfindən ermənilərin XIX əsrin ilk qərinəsində Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsində iki mərhələ ayrımaq olar: 1801-1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinədək olan dövr və Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı ilk illər.

1801-1828-ci illərdə Rusiya tərəfindən ermənilərin Şimali Azərbaycana köçürülməsi işğal prosesi ilə paralel getmişdi. Bu dövrdə köçürülən ermənilərin coğrafi mənbələrini, əsasən onların əvvəllər gəldikləri və hələlik Rusiya işğalından kənarda qalan Şimali Azərbaycan əraziləri təşkil edirdi. Bununla birgə Osmanlı və Qacarlar dövlətlərinin erməni təbəələrinin cəlb edilməsinə də cəhdlər göstərilirdi.

Rusiya imperiyası 1804-cü ilin yanvarında ermənilərin də yaxından iştirakı ilə Gəncə xanlığını işğal etdi. 1805-ci il may ayının 14-də Qarabağ, 21-də isə Şəki xanlıqları ilə onların Rusiya himayəsinə keçməsi haqqında Kürəkçay müqavilələri imzalandı. Dekabr ayında isə Şirvan xanlığı ilə belə bir müqavilə imzalandı. 1806-cı ildə Dərbənd, Quba və Bakı xanlıqları, 1813-cü ildə Talış xanlıqları ilhaq edildi. Rusiya imperiyası eyni zamanda Qacarlar dövləti ilə də müharibə (1804-1813) aparırdı. Müharibənin sonunda bağlanan Gülüstan müqaviləsi ilə Naxçıvan və İrəvan xanlıqları istisna olmaqla Şimali Azərbaycan torpaqları Rusiya tərəfindən tutuldu. Rusiya imperiyası işğal prosesində İrəvan xanlığının tutulmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bunun üçün xanlıq ərazisindəki ermənilərdən istifadə edilir, digər tərəfdən onların artıq Rusiya tərəfindən ələ keçirilmiş ərazilərə miqrasiyası vasitəsilə xanlığa zərbə vurulurdu. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı general P.D.Sisianov İrəvan ermənilərinin Gəncəyə (Rusiya işğalından sonra şəhərin adı dəyişdirilərək Yelizavetpol qoyulmuşdu – K.Ş.) köçürülməsinin təşkilinə çalışırdı. Qarabağ, Şəki, Şirvan və digər Şimali Azərbaycan torpaqlarının erməniləşdirilməsi də fəal şəkildə davam etdirilirdi. Bu hal Şəki (1819), Şirvan (1820) və Qarabağ (1822) xanlıqlarının ləğvindən sonra daha geniş miqyas aldı.

1804-1813-cü illərdə rus-İran və elə həmin dövrdə gedən rus-Osmanlı müharibəsi (1806-1812) Rusiyanın işğalçılıq planlarına son vermədi. 1826-cı ildə Rusiya Qacarlar dövləti ilə yeni müharibəyə (1826-1828) başladı. Müharibənin ilk dövrləri Qacarlar üçün uğurlu olsa da sonra üstünlük Rusiyaya keçdi. 1827-ci ilin mayında Naxçıvan, oktyabrında İrəvan tutuldu. Beləliklə, Şimali Azərbaycanda yaşayan ermənilərin Rusiya imperiyasının təbəəliyinə keçməsi başa çatdı. Ermənilərin köçürülməsinin yeni coğrafi mənbələri kimi Qacarlar və Osmanlı dövlətləri əsas yerə keçdi.

Erməni katalikosu Nerses Aştaraketsi köçürmə haqqında layihə hazırladı. Rus yazıçı və diplomatı A.S.Qriboyedov (1795-1829) da bu planın hazırlanması və həyata keçirilməsində mühüm rol oynadı.

Nerses 1827-ci ilin noyabrında ermənilərin köçürülməsinə rəhbərlik etmək üçün Peterburqdan dəvət edilmiş və bu zaman Təbrizdə olan Yegiazar Lazaryana yazırdı: «İndi mən bizim erməni millətinin sədaqətli müdafiəçisi cənab A.S.Qriboyedovdan əsir xristianlar haqqında mənim xahişimi unutmamasını və onları olduğu hər yerdə rus ağalığının qüdrətli bayrağı altına qəbul edilməsini rica etdim… Mən həmçinin İranda olan bütün ermənilər haqqında zat-alidən [Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı (1827-1831) İ.F.Paskeviç – K.Ş.] xahiş etdim və indi mən cənaba (Qriboyedova) [bu barədə] yazıram və cənabınızdan da rica edirəm: İvan Fyodoroviç Paskeviçi lütfən sövq edəsiniz ki, barışıq zamanı İranın hakimiyyəti altında olan şəhər və kəndlərdə yaşayan ermənilərin böyük Rusiya imperiyası himayəsi altında azad surətdə öz vətəni Ermənistana qayıtması haqqında maddəni müqaviləyə daxil etməyi unutmasın». A.S.Qriboyedov və İ.F.Paskeviç ermənilərin İrandan köçürülməsini müqavilə hazırlanarkən unutmadılar. Bu məsələ öz əksini Türkmənçay müqaviləsinin XV maddəsində tapdı. Həmin maddədə deyilir: «Şah həzrətləri… Azərbaycan adlanan vilayətin (Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur – K.Ş.) bütün əhalisinə və məmurlarına büsbütün və tam bağışlanma əta edir… bundan başqa o məmur və sakinlərə bu gündən başlayaraq öz ailəsi ilə birlikdə İran vilayətindən Rusiyaya sərbəst keçmək, hökumət və yerli rəisliyin heç bir maneəçiliyi olmadan onların satlıq malına və ya əmlak və əşyalarına hər hansı gömrük və vergi qoyulmadan tərpənən mülkiyyətini aparmaq və satmaq üçün bir il vaxt verilir. Tərpənməyən mülkə gəldikdə isə onun satılması və ya onun haqında könüllü sərəncam üçün beş illik müddət müəyyən edilir». Bu maddənin müəllifi Qriboyedov hesab olunur. Göründüyü kimi XV maddədə konkret olaraq «İran erməniləri»nin adı çəkilmir. Bu da diplomatik səciyyə daşıyır, çünki məsələnin ümumi şəkildə qoyulması onun real həyatda daha geniş və məqsədə müvafiq şəkildə tətbiqinə imkan verməli idi.

Müsəlman hakim təbəqələrin tabeliyində olan erməni kəndliləri ilə bağlı məsələ də bu dövrdə yenidən meydana çıxdı. Baş qərargah rəisi Dibiçin Paskeviçə göndərdiyi xüsusi «Qaydalar»da müsəlman ali silkinin tabeliyindəki ermənilərə daxili özünüidarə verilməsi ideyası irəli sürüldü. Bu ideya mülki işlər üzrə hakim Velyaminov tərəfindən mənfi qarşılanmışdı. Lakin Paskeviç sonrakı fəaliyyətində bu ideyanı əsas götürmüşdü.

Türkmənçay müqaviləsinin bağlanmasından sonra Rusiya tərəfindən ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsinin yeni mərhələsi başlandı. Onun xarakterik cəhəti köçürmənin kütləvi şəkil alması, coğrafi mənbələri (İran və Osmanlı imperiyası) və s. ilə bağlı idi.

Ermənilərin köçürülməsini təşkil etmək üçün İrəvan və Naxçıvanda köçürmə komitələri yaradıldı. Köçkünlərə mühüm imtiyazlar verildi: onlar 6 il müddətində vergi və imtiyazlardan azad edildi, ermənilərə İrandan ayrılan təzminat hesabına vəsait verildi və i.a.

Hazırlıq tədbirləri həyata keçirildikdən sonra köçürmə başladı. İrandan köçürülən ermənilərin sayı 40-50 min nəfər təşkil edirdi. 1828-1829-cu illər rus-türk müharibəsinin gedişində və müharibədən sonra Türkiyədən də 90 minədək erməni köçürüldü. Köçürmənin əsas istiqaməti Cənubi Qafqaza yönəlmişdi. N.Şavrov 1911-ci ildə Peterburqda nəşr olunmuş «Zaqafqaziyada Rusiya mənafeyinə yeni təhlükə» adlı kitabında yazırdı ki: «hazırda Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min erməninin 1 milyondan çoxu diyarın yerli əhalisinə məxsus deyil və bizim tərəfimizdən köçürülmüşdür».Ermənilər köçürülərkən onların Şimali Azərbaycan torpaqlarında, xüsusilə Naxçıvan, İrəvan və Qarabağda yerləşdirilməsinə mühüm əhəmiyyət verilirdi. Nersesin layihəsinə görə rus ordusunun tutduğu bölgələrdən – Təbriz, Xoy, Salmas, Marağadan bütün ermənilər Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ vilayətlərinə köçürülməli idi. Onun bü tələbi köçürmə işində canfəşanlıq edən ermənipərəst güruh tərəfindən ardıcıl şəkildə həyata keçirildi. Yuxarıda adı çəkilən N.Şavrov da qeyd edirdi ki, müharibədən sonrakı iki ildə (1828-1830-cü illər) biz Zaqafqaziyaya İrandan 40 min, Türkyədən 84 min erməni köçürmüş və onları ermənilərin azlıq təşkil etdiyi İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında … yerləşdirmişdik. Onlara 200 min desyatin xəzinə torpağı ayrılmış, onlar üçün müsəlmanlardan 2 milyon manatlıq xüsusi sahibkar torpağı satın alınmışdır. Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi və Göyçə gölü sahili həmin ermənilərlə məskunlaşdırılmışdır.

Ermənilərin köçürülməsi nəticəsində Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan bölgələrinin əhalisinin etnik tərkibi əsaslı dəyişikliyə məruz qaldı. Əgər Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı (1816-1827) Yermolovun sərəncamına əsasən Qarabağ əyalətinin 1823-cü ildə aparılmış «təsviri»nə görə buradakı 20 minədək ailədən 1,6 minədək olan hissəsi (cəmi 8,4 %) erməni idisə, 1832-ci il məlumatına görə ermənilərin xüsusi çəkisi 34,8 %-ə qalxmışdı.

Rusiya tərəfindən işğal edilənədək İrəvan xanlığının əhalisinin 20 %-dən bir az çoxunu ermənilər təşkil edirdisə, 1834-1835-ci illərdə bu rəqəm 46 %-i ötmüşdü. Naxçıvanın da etnik tərkibi eyni dəyişikliyə uğramışdı. Əgər köçürülməyədək Naxçıvan dairəsində 434 erməni həyəti var idisə, köçürülmə nəticəsində bura 2285 ailə gətirilmişdi. Bütövlükdə Naxçıvan vilayətinə (Ordubad dairəsi daxil olmaqla) 2551 ailə köçürülmüşdü.

Ermənilərin köçürüldükləri Şimali Azərbaycan torpaqlarında sayı artdıqca həmin torpaqları ələ keçirmək üçün etnik təmizləməyə əl atdılar. 1905-1906 və 1918-1920-ci illərdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırımı baş verdi. Bununla kifayətlənməyən ermənilər 1988-ci ilin fevralında vaxtilə qonaq kimi gəldikləri Qarabağ torpaqlarını Azərbaycandan qoparmaq üçün keçmiş sovet dövləti rəhbərliyinin köməkliyi ilə separatist hərəkətlərə başladılar. Həmin siyasət getdikcə genişlənərək Ermənistanın işğalçı müharibəsinə çevrildi, Azərbaycan ərazisinin 20 %-i tutuldu. Azərbaycan xalqı və dövləti Ermənistanın işğalçı siyasəti ilə heç vaxt barışmayıb və onun nəticələrini aradan qaldırmaq üçün bütün istiqamətlərdə fəal iş aparır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Kərim Şükürov

Olaylar.- 2011.- 28 aprel.- S.15.