Qarabağ xanlarının əhali siyasəti

Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi Qarabağ xanlarının da vəzifəsi xanlığın sərhədlərini düşməndən qorumaq və ərazisini genişləndirməklə yanaşı, əhalinin sayının artırılması da olmuşdur. Hər hansı bir xanlığın ərazisində vergi ödəyən əhalinin çox olması xanın gəlirinin də artmasına səbəb olurdu. Bu səbəbdən də Qarabağ xanları digər xanlıqların ərazisində yaşayan tayfaların Qarabağ mülklərində məskunlaşmasına çalışırdılar. Xanlığın ərazisində əhalinin çox olması həm də müharibə zamanı daha çox silahlı dəstələr toplamağa imkan yaradırdı. Həmçinin, xanlar ərazilərinə edilən hər hansı bir təcavüz üzündən xanlıq hüdudlarını tərk edərək digər ərazilərə qaçmış əhalinin də geri qaytarılması istiqamətində işlər aparırdılar. Bəzi hallarda xanlıq ərazisinə işləmək üçün işçi qüvvəsi dəvət olunurdu ki, bu da iqtisadi amillərlə bağlı idi.

Qarabağ xanlığının əsasını qoyan Pənahəli xan hələ Qarabağa gəlib özünü müstəqil elan etməmişdən əvvəl digər ərazilərin əhalisini öz tərəfinə çəkmək istiqamətində işlər görmüşdü. Belə ki, Pənahəli bəyin qardaşı – Nadir şahın sarayında eşikağası vəzifəsində çalışan Fəzləli bəy öldürüldükdən [13, s. 17] sonra Pənahəli bəy onun yerinə eşikağası təyin olunmuşdu. Bir müddətdən sonra Nadir şah Pənahəli bəydən şübhələnmiş və ona qarşı rəftarı dəyişmişdi[7, s. 79-80]. Qardaşının aqibətini yaşamamaq üçün Pənahəli xan 6 nəfər qohumu ilə sarayı tərk edib qaçandan sonra bir müddət Zəngəzur yaylağında, Qara Murtuza bəyin yanında qaldı. Sonra Pənahəli bəy öz tərəfdarlarını toplayaraq, inzibati mərkəzlərə – Gəncəyə, Naxçıvana, Şəkiyə və digər yerlərə basqınlar edərək, əhalini öz tərəfinə çəkmək üçün ələ keçirdiyi qəniməti (mal-qaranı və atları) onlara payladı. Əhməd bəy Cavanşir bunu belə təsvir edir: «Pənahəli bəy onu tutmaq üçün gələnlərlə, habelə Dağıstan tərəfdən olan basqınlardan ölkəni qoruyanlarla mübarizədəki müvəffəqiyyətlərdən ruhlanaraq, gələcəkdə özü üçün daha əlverişli şərait yaranacağı təqdirdə əhalinin rəğbətini qazanmaq məqsədilə, xalqa zülm edənlərə qarşı amansız olmaqla, adi partizan dəstələri başçılarına nisbətən daha çox insanpərvərlik göstərirdi[4, s. 179; 5, s. 40-41]».

1747-ci ildə Nadir şah öldürüldükdən sonra Pənahəli xan 200-ə qədər süvari ilə Qarabağa gəlib özünü xan elan etdi. Pənahəli xan Xorasana və Gilana sürgün edilmiş Kəbirli, Cavanşir və başqa Qarabağ tayfalarının Vətənə qayıtmağına şərait yaratdı. Pənahəli bəy Qarabağ ellərini qarşılamaq üçün İran sərhəddinə kimi gedib onlara kömək göstərdi, bu tayfaları əvvəlki yurdlarında məskunlaşdırdı[7, s. 80; 6, s. 128]. Ellərin camaatı var-yoxdan çıxmış, soyulmuş, əziyyət çəkmiş və yoxsul olduqlarına görə Pənahəli xan Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan və Qarabağın ətraf ellərini qarət etdi və bu yolla soydaşlarının maddi vəziyyətini bir qədər yaxşılaşdırdı[11, s. 126].

1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalası inşa olunduqdan sonra Təbriz və Ərdəbil vilayətlərinin əhalisi və sənətkarlarının Bayat qalasında məskunlaşması haqqında «Qarabağnamələr»də məlumat vardır: «Ətrafda olan camaat, hətta Pənah xanın tərəqqisini, onun rəftar və məhəbbətini eşidən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərinin bir çox əhalisi və sənətkarları belə öz ailələri ilə birlikdə gəlib Bayat qalasında yerləşdilər [11, s. 127; 14, s. 243]».

Mir Mehdi Xəzani xan iqamətgahının Bayat qalasından Şahbulağa köçürülməsini elatla bağlı olduğunu yazırdı. Onun yazdığına görə, Bayat qalası aranda yerləşdiyindən «yay fəsli olanda elat əhli dağlara gedib, uzaq olurlar, zərurət olanda onlara əl yetişmir [12, s. 132]». Göründüyü kimi hər hansı bir təhlükə olanda xanlar elatlardan silahlı dəstələr toplayırdılar, bu səbəbdən də iqamətgahlarının elatlara yaxın ərazidə tikilməsinə fikir verirdilər.

Qarabağ xanı Pənahəli xanın öz siyasi hakimiyyətini ətraf yerlərə yayması ilə bağlı olaraq ona tabe olan əhalinin da sayı artır. Pənahəli xan Gəncə, Qaradağ, Ərdəbil və Naxçıvan xanlarını öz təsiri altına aldı, mülklərini cənub-şərqə və cənub-qərbə tərəf genişləndirərək Tatev, Sisyan, Qafan, Mehri mahallarını özünə tabe etdi: «Pənahəli xan Mehri, Güney mahallarını Bərguşada qədər Qaradağ hakiminin əlindən alıb özünə tabe etdi. Tatev və Sisyan mahallarını Naxçıvan hakimindən, Zəngəzur və Qapan mahallarını Təbriz bəylərbəyindən, Kolanlıların məskəni olub Uşacıq kəndindən Göyçə sərhəddinə qədər uzanan Tərtər çayı sahilindəki yerləri İrəvan hakimindən aldı. Gəncə hakimlərinə aid və Xudafərin körpüsündən Kürək çayına qədər olan yerləri də öz əlinə keçirdi[10, s. 42; 18, s. 155; 11, s. 129; 13, s. 19-20]».

Pənahəli xan hakimiyyətdə möhkəmləndikcə Qarabağ xanlığına qonşu olan ərazilərdən bir çox ellər xanın himayəsinə sığınmağa başlayaraq, xanlığın ərazisində məskunlaşmağa başlayırlar. Naxçıvan elindən olub bir minbaşıya tabe olan Kəngərli eli, Borçalıdakı Dəmirçihəsənlilərdən olub bir minbaşıya tabe olan Dəmirçihəsənli eli, yenə Borçalıdan olan Cinni tayfası da Qarabağa gəlib Pənahəli xanın himayəsinə sığındılar[10, s. 42]. Əhməd bəy Cavanşir adı çəkilən tayfalarla yanaşı digərlərinin də adını çəkir. Onun yazdığına görə Pənahəli xan Nadir şah tərəfindən sürgün edilmiş yerli Qarabağ elatlarından başqa qonşu xanlıqlardan Qarabağa – qaraçorluları, qızılhacılıları, dəmirçihəsənliləri, boyəhmədliləri, səfikürdləri, cinliləri, saatlıları, kəngərliləri və digərlərinin müəyyən hissələrini də köçürüb məskunlaşdırmışdı[4, s. 181; 8, s. 40]. Yuxarıda verilən məlumatdan aydın olur ki, Pənahəli xanın əhali siyasətində üç istiqamət özünü göstərir: Birincisi, Qarabağ ərazisində əvvəllər yaşamış, lakin sürgün edilmiş tayfaların yenidən geri qaytarılması və onların maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması; ikincisi, siyasi hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi və ərazisinin genişləndirilməsi ilə bağlı olaraq qonşu xanlıqların ərazisindəki Pənahəli xanın himayəsinə sığınan tayfaların Qarabağ xanlığının ərazisində məskunlaşdırılması və onların hərbi gücündən istifadə edilməsi; üçüncüsü, Bayat qalasının tikintisi ilə bağlı olaraq Ərdəbil və Təbriz vilayətlərindən gələn bir çox əhali və sənətkarların qalada yerləşdirilməsi.

Qalaların tikintisi ilə bağlı olaraq Qarabağa gələnlərin burada məskunlaşması sonralar da davam etmişdir. Məsələn, Şuşa qalası tikildikdən sonra qonşu Azərbaycan xanlıqlarından (şəhər və kəndlərindən) Qarabağ xanlığına gələnləri müvafiq olaraq müəyyən məhəllələrdə yerləşdirdilər. Şuşa şəhərindəki bəzi məhəllələrin Təbrizli, Əylisli, Qazançalı, Köçərli, Culfalılar və s. adlandılılması, həmin məhəllələrdə yaşayanların öz adlarına uyğun olan şəhər və kəndlərdən gəlmələrini göstərir [2, s. 53; 8, s. 45].

Bir çox hallarda Qarabağ xanları əhalisini böyük qırğınlardan qorumağa çalışırdılar. Məsələn, Ağa Məhəmməd şahın Şuşa qalasını mühasirəsi zamanı İbrahimxəlil xan qala divarlarının dağıldığını gördükdə qalada olan əhalinin şəhəri tərk etməsinə izn vermiş, gecə döyüşçülərindən ən qoçaq 200 nəfəri götürüb düşmənin arxasına keçmişdi[5, s. 60].

Qarabağ xanlığında hakimiyyət uğrunda gedən mübarizədə də elatlardan istifadə olunurdu. Ağa Məhəmməd şah Qacar qətlə yetirildikdən sonra Qarabağda hakimiyyəti ələ almış Məhəmməd bəy İbrahimxəlil xanın böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanın 500 nəfərlik qoşunla Qarabağa gəldiyindən xəbər tutandan sonra Qarabağ ellərini Araz ətrafına köçürmək və mübarizəni davam etdirmək istədi. Lakin Məhəmmədhəsən ağa Kirs dağındakı qalanın üç versliyində Məhəmməd bəyə çatdı və elatlar onun tərəfinə keçdilər[11, s. 146; 7, s. 101; 5, s. 62]. Bu məlumatdan görünür ki, elatların bu və ya digər xanın tərəfində olması onların qələbəsinə təsir göstərən amillərdən biri idi.

Onu da qeyd edək ki, Qarabağ ərazisində baş verən siyasi hadisələr, bu ərazinin Rusiya-İran müharibəsinin döyüş meydanına çevrilməsi də xanların əhali siyasətinə təsir edən amillərdən idi. 1805-ci ildən başlayaraq Rusiyanın işğalçı siyasətinin məntiqi davamı olaraq Qarabağ xanlığının ərazisində ermənilər yerləşdirilməyə başlamış və xanlığın ləğv edilməsinədək minlərlə Azərbaycanlı ailəsi ruslar tərəfindən sıxışdırılaraq xanlığın hüdudlarını tərk etməyə məcbur olmuşdular. 1805-ci ilin yayında Rusiya və Qacarlar dövlətinin qoşunları arasında Şuşa ətrafında gedən döyüşlər zamanı təkcə bir gecədə 20 min adam Arazın o biri tayına köçmüşdü [19, s. 426; 15, s. 39]. 1812-ci ildə Qacar qoşunları Qarabağa girərkən 3000-dək qarabağlı tərəkəmə ailələrini əsir götürmüş, onları 500 nəfərlik qacar süvarilərinin nəzarəti altında Muğanda - Lənkəran xanının sərhəd mülkündə yerləşdirmişdilər. Həmin ilin dekabrın 21-də Kotlyarevskinin başçılıq etdiyi rus hərbi dəstələri Qarabağdan olan tərəkəmə ailələrin yerləşdiyi Lənkəran xanlığının sərhəddinə daxil olaraq, qacar dəstələrini dağıtmışdı. Əsirlikdən azad edilən 3 minə qədər qarabağlı tərəkəmə ailələri yenidən Qarabağda yerləşdirildilər [17, V c. , sən. 851, 853; 9, s. 87-88].

1816-cı ildə İbrahimxəlil xanın oğlu Əbülfəht ağa ilə 4 min ailə Qarabağı tərk etmişdi [17, VI c. , sən. 1261, s. 834; 5, s. 198]. I Rusiya-İran müharibəsi illərində Qarabağ xanlığının əhalisinin sayı 10 min ailədən 5 min ailəyədək azalmışdı [17, VI c. , h. II, s. 579]. Qarabağ əhalisi bu illərdə Şimali Azərbaycanın digər əyalətlərinə də köçürdülər. XIX əsrin əvvəllərində Qarabağdan Şamaxı xanlığına 1500 ailə köçmüş və köçüb gələnlər Şamaxı xanlığının Qoşun mahalında 8 kənd salmışdılar [3, v. 5]. Qarabağ əhalisinin bir hissəsi isə Şəkiyə köçmüşdü [17, V c. , sən. 660, s. 551; 15, s. 39].

Bəzi hallarda xan ailəsinə məxsus olan mahalın kəndləri öz ağaları ilə birlikdə Qarabağ xanlığını tərk edirdilər və bir müddətdən sonra yenidən xanlığa qayıdırdılar. Əhalisi yalnız azərbaycanlılardan ibarət olan 5 kənddən ibarət Baqabürd mahalında 243 ailə vardı. Bu mahalın sakinləri Əbülfəht xana məxsus olmuş və o, Qacarlar dövlətinə keçərkən sakinlər də arxasınca getmişdilər. 1822-ci ildə baqabürdlülər geri qayıtmış və yenidən öz kəndlərində məskunlaşmışdılar [22, s. 77; 5, s. 185]. Məhəmməd Hüseyn bəyin idarəsində olan Püsyan mahalı 29 kənd və oymaqdan ibarət idi və burada 612 ailə yaşayırdı. Mahal əhalisi əsasən azərbaycanlılardan, yalnız 6 erməni ailəsindən ibarət idi. Əslən qarabağlı olan 20 oymağın əhalisi bir müddət əvvəl Qacarlar dövlətinə qaçmış və rus məmurları tərəfindən siyahıyaalınma keçirilən zamandan cəmi bir neçə ay əvvəl geri döndüklərindən ailələr vergilərdən azad olunmuşdular. Digər 9 kənd və oymaq isə müxtəlif şəxslərə məxsus idi və əhalisinin bir hissəsi Qacarlar dövlətinə köçüb, sonra geri qayıtmışdılar və bu ailələrin əksəriyyəti Qacarlar dövlətindən Məhəmməd Hüseyn sültanla birgə dönmüşdülər. Xanlıq ləğv olunan ərəfədə Çovundur mahalının Qapan çayının sol sahilindəki hissəsi də Püsyan mahalı ilə birgə idarə olunurdu. Bu hissəyə 6 kənd və oymaq daxil idi. Həmin kənd və oymaqlarda cəmi 269 ailə məskunlaşmışdı. Vergi ödəməyənlərin sayının çox olması ailələrin əksəriyyətinin vaxtilə Qacarlar dövlətinə köçməsi və siyahıyaalınma aparılarkən yenicə qayıtması ilə bağlı idi [22, s. 146-151; 5, s. 187].

Acnan-Türk mahalında yaşayan azərbaycanlıların böyük hissəsi birinci Rusiya-İran müharibəsi zamanı Qacarlar dövlətinə və Türkiyəyə qaçmışdılar. Qarabağ xanlığı ləğv olunan ərəfədə 139 cəbrayıllı ailə Qacarlar dövlətinə qaçmışdı [5, s. 189, 198].

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bəzən xanlar öz ərazilərinə əlavə işçi qüvvələri cəlb etməli olurdular. Qarabağ xanlığında taxılın məhsuldarlığının yüksək olması əlavə işçi qüvvəsinə ehtiyac yaradırdı. Rəiyyət, rəncbər və xanın təşkil etdiyi qüvvələrin məhsulu toplamağa qüvvəsi çatmadığından xan muzdlu adamlar tutmağa məcbur olurdu. Muzdla tutulmuş «biçinçi, üç gün müddətində bir çetvert çəltiyi biçərək, onun 1/15-ni alırdı. Buğda, arpa və darını biçənlər isə məhsulun 1/10-nu alırdı. Biçinlə və pambıq yığmaqla Qarabağda çox adam məşğul olur, bundan əlavə İranla sərhəd rayonlarda, Qaradağ əyalətindəki kəndlərdən də gəlirlər [21, s. 289; 1, s. 44]».

Qarabağ xanlığında sələmçiliyin geniş yayılması kəndlilərin müflisləşməsinə gətirib çıxardığından, var-yoxdan çıxmış kəndlilər öz yurdlarını tərk edib getməli olurdular. Xanlar boşalmış yerləri doldurmaq məqsədilə digər xanlıqlardan kəndliləri həvəsləndirmə yolu ilə, ya da zorla Qarabağa gətirirdilər. Bu kəndlilərə torpaq sahəsi ayrılır, onlar müəyyən müddətə vergilərdən azad edilir, imtiyazlı şərtlərlə toxum, iş heyvanı, kənd təsərrüfatı alətləri ilə təmin edilirdilər. Əvəzində həmin kəndlilər müəyyən vaxtlarda ağanın təsərrüfatında işləməli idi[20, s. 78; 5, s. 172]. Qarabağ xanlığında təsərrüfatın genişlənməsini təmin etmək məqsədilə əhalinin bir yerdə daimi yaşamasına, oturaq həyat keçirməsinə böyük əhəmiyyət verilirdi. Qarabağ xanları müəyyyən səbəblərdən doğma yurdlarını tərk edənləri öz yerlərinə qaytarmağa çalışırdılar. Digər tərəfdən Qarabağ xanlığında rəncbərlərin qaçması o qədər adi hal almışdı ki, Qarabağ xanı onların qaçmaması və ya geri qaytarılması istiqamətində tədbirlər görməyə məcbur olmuşdu. Belə ki, ayrı-ayrı xanlar qaçqın kəndlilərin geri qaytarılması haqqında razılığa gəlmişdilər. Məsələn, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan şamaxılı Mustafa xanla saziş bağlamışdı. Bu sazişə görə şamaxılı Mustafa xan onun ərazinə qaçmış Qarabağ ailələrini İbrahimxəlil xana geri qaytarmağı öhdəsinə götürmüşdü [16, s. 85]. Geri qaytarılan rəiyyəti xan əvvəlki kəndlərində məskunlaşdırırdı. Deməli, xanların əhali siyasətinə təsir edən amillərdən biri də xanlıqda sələmçiliyin geniş yayılması idi.

Beləliklə, Qarabağ xanlarının əhali siyasəti nəticəsində Qarabağda kəndlərin sayı və əhalinin sıxlığı təxminən iki dəfə artmışdı. Ara müharibələri, xarici basqınlar və daxili çəkişmələr Pənahəli xanın hakimiyyətə başladığı dövrdə Qarabağ əhalisinin öz ərazilərini tərk etməsi və təsərrüfat dağınıqlığı ilə xarakterizə olunurdusa, Pənahəli və İbrahimxəlil xanın gördüyü tədbirlər nəticəsində yaşayış yerləri çoxaldı və Şuşa şəhəri salındı. Qarabağ xanlığında 1 şəhər və 638 kənd var idi, əhalinin ümumi sayı isə 90 min nəfər olmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

İradə Məmmədova

Olaylar.- 2011.-8 iyul.- S.15.