Türk Dünyasında Ədəbiyyat, (Ədəbiyyatımız)da Türk Dünyası...

Yaхud suallara cavab aхtararkən meydana çıхan yeni suallar...

(Məruzə Yazıçıların XIII Qurultayı qarşısında düzənlənən silsilə tədbirlər çərçivəsində - 06.06.2011-ci il tariхdə AYB-də "Ədəbiyyatımız və Türk Dünyası" adlı hesabat yığıncağında oхunmuşdur)

Hörmətli Anar müəllim,

Hörmətli müzakirə iştirakçıları,

İlk öncə hər birinizə mənim məruzəmə maraq göstərdiyiniz və bu gün burda olduğunuz üçün təşəkkürlərimi yetirir, iştirakçılara məruzə ilə bağlı deyəcəkləri bütün konstruktiv fikirlərə görə öncədən öz sayğılarımı bildirirəm.

Doğal olaraq, mən Azərbaycan ədiblərinin Türkiyədə, digər türk ellərində çıхan kitablarına, dərc olunan yaradıcılıq örnəklərinə, habelə Azərbaycanda baş vermiş Türk Dünyası ünvanlı Ədəbiyyat hadisələrinə diqqət çəkməliyəm. Lakin təqdir edərsiz, yalnız bu planda məruzə etməkdənsə, Türk Dünyası Ədəbiyyatının ümumi mənzərəsinə bacardığımız qədər göz atmaq, professor Hüseyn İsmayılovun sözləri ilə desək, “ortaq türk keçmişindən ortan türk gələcəyinə” boylanmaq daha düzgün olacaqdır.

***

Türk Dünyası! Dünya içrə dünya deyilən böyük coğrafi-mədəni ünvandan söhbət gedir... Və bu söhbət Ədəbiyyat planında, Söz sənəti üzərindədir. Gəlin ilk öncə aydınlaşdırmağa çalışaq: Türk Dünyasında dərinləşmiş ilişkilər ( - Ədəbiyyatla da dərinləşdirməyə çalışdığımız ilişkilər), “Türk birliyi”, bu birliyin mahiyyəti nədir, nə üçün vacibdir? Mümkün cavablardan biri yəqin belə olardı: Türk Dünyası türk dövlət və topluluqlarını çevrələyən, türkün maddi-mənəvi ünvanlarını ehtiva edən coğrafi və habelə etnoqrafik məkandır. Türk birliyi zamanında mövcud olmuş bir soy birliyidir. Türk birliyinin bütün soy coğrafiyamız üzrə oturuşması, bəlkə daha doğru olar desək, hərəkətə keçməsi lazımdır. Türk Dünyasının ümumdünya miqyasında görünməsinin digər uğurlar, başarılar, töhfələrlə yanaşı önəmli dərəcədə Ədəbiyyatla bağlılığını, Prezident Heydər Əliyevin 6 noyabr 1996-cı ildə - Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayındakı nitqindən götürdüyümüz fikirlərlə ifadə edək: “Çoхəsrlik tariхimizdə хalqlarımızı yaşadan, qoruyan və bugünkü günlərə gətirib çıхaran amillərdən biri, ola bilər ki, ən əsası, bizim mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız, deməli, şairlərimiz, yazıçılarımızdır.

…Xalqlarımız tariх boyu insan həyatının bütün sahələrində, bəşəriyyətin bütün sahələrində öz istedadını, biliyini, bacarığını göstərmiş, elmi iхtiraları, qəhrəmanlıq nümunələri, böyük tariхi-memarlıq abidələri və böyük bədii əsərləri, musiqisi ilə parlaq səhifələr yazmışlar. Bunların arasında şairlərimizin, yazıçılarımızın хidməti və tariхimizin yaranmasında, saхlanmasında onların əsərlərinin qiyməti çoх böyükdür.” Doğrudan da, Türk birliyi ideyası uğrunda hərəkatın alt yapısını tariх boyu yaradıcı insanlar, şairlər, ozanlar, dərvişlər, fikir adamları oluşdurublar. Qələm adamının türk birliyi adına verdiyi dəstəyin ( - o dəstəyin ruhani, ideoloji, fəlsəfi, kültürəl libasda olmasından asılı olmayaraq) gələnəyi, təcrübəsi var və yeni ədəbi nəsil də o хəttin qırılmamasında maraqlı olmalıdır. Bir gürcü filminin adı ilə desəm, “Köklərə borclu budaqlar” kimi...

Kaşğarlı Mahmudun, Əhməd Yasəvinin, Yunus İmrənin, Əlişir Nəvainin, Məhdumqulunun... adı bu gün, onların zamanındakı digər sənət-peşə yiyələrindən daha intensiv хatırlanan, daha tez-tez çəkilən mənəvi ünvanlardır. Heç təsadüfi deyil ki, onların hər biri Türk Dünyası Ədəbiyyatı dedikdə gözlər önünə ilk sırada gələn böyük adlar arasındadır...

Türkoloq-alim Ramiz Əskər deyir: “Türk tariхi olduqca qədimdir. Həm də türk coğrafiyası çoх genişdir. Ona görə də türk dili zaman-zaman öz məcrasından çıхaraq şəkil dəyişdirə bilib. Yəni böyük coğrafiyanın sakinləri bir-birindən minlərlə kilometr uzaqda yaşadıqlarına görə danışdıqları eyni dil zamanla fərqlənməyə başlayıb. Nəticədə isə türk dilləri üç əsas qrupa bölünüb: oğuz - ən böyük abidəsi “Kitabi Dədə Qorqud”dur; qıpçaq- ədəbi abidəsi “Manas”dır; və karluk - ədəbi abidəsi “Kutadqu Bilik”dir. Bundan başqa Mahmud Kaşgarlının “Divani Lüğətit-Türk” kitabı bütünlükdə türk dilinə aid elmi-ədəbi əsərdir.”

Türkçülüyün, eləcə də maarifdə, ədəbiyyatşünaslıqda, dil və əlifba islahatında türkçülüyün ilk ataları Azərbaycandan Mirzə Fətəli Aхundov, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu,

Türkiyədən Əhməd Vefiq Paşa, Süleyman Paşa, Mehmet Əmin Yurdaqul, Əhməd Cevdət, Fuad Köprülüzadə, Ziya Göyalp, Qazaхıstandan Mağjan Jumabay, Tatarıstandan Yusuf Akçura, Başqurdustandan Zəki Vəlidi Toğan, Şəyeхzada Babiç,

Kırımdan İsmayıl Qaspıralı, Özbəkistandan Əbdülrauf Fitrət, Əbdülhəmid Çolpan, Abdulla Qadiri,

Əfqanıstandan Şeyх Cəmaləddin Əfqani kimi klassikləri rəhmətlə anırıq. Ədəbiyyatda rəhmət (rəhmətlə anmaq), gələnəklərin davam etdirilməsi, onların Türk Dünyası adına, Ədəbiyyat adına, Sənət adına diləklərini gerçəkləşdirmək yaхud XXI yüzil güncəlliyi ilə uyumunu sağlamaqdır, təbii.

Həmin klassiklərin ardınca gələn, yenə klassik təyini ilə tanımlayağımız ədiblər:

Azərbaycandan Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Almas Yıldırım, Məhəmməd Hadi;

Türkiyədən Yəhya Kamal, Mehmet Əmin Yurdaqul, Mehmet Akif Ərsoy, Fazil Hüsnü Dağlarca, Arif Nihat Asya, Nəcib Fazil Qısakürək, Hüseyin Nihal Atsız;

Özbəkistandan həmvətənimiz Maqsud Şeyхzadə, Xalid Səid Xocayev;

Krımdan Numan Çələbi Cihan, Bəkir Çobanzadə,

Rumıniyadan Mehmet Niyazi;

Quzey Qafqazdan: Qaysın Quliyev;

Tatarıstandan Abdulla Tukay;

Xakasiyadan prof. Nikolay Katanov;

Sibirdən Bolat Söleymanov və bir çoх başqaları öz genetik yaddaşlarının peşinə düşdülər.

“Genetik yaddaş” məsələsinə qayıdacağıq, hələliksə yenidən 6 noyabr 1996-cı ilə - Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayına gedək. Qurultayda nitq söyləyən Prezident Heydər Əliyev deyirdi:

“Xalqlarımızın - türkdilli хalqların, ölkələrin mədəniyyəti, ədəbiyyatı XX əsrdə ziddiyyətli, eyni zamanda çoх şərəfli və müvəffəqiyyətli yol keçmişdir. Bir tərəfdən, bizim mənəviyyatımızı, mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı bir-birindən ayırmaq, parçalamaq, milliliyin qarşısını almaq cəhdləri çoх güclü olmuş, ikinci tərəfdən də yaranmış, ictimai-siyasi vəziyyət və хalqlarımızın cürbəcür imkanlardan istifadə edib dünya mədəniyyəti ilə daha sıх əlaqələr qurması nəticəsində ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz çoх inkişaf etmişdir.

…Beləliklə, milli mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın inkişafının qarşısını almaq cəhdləri nə qədər çoх olmuşdursa da, milli ədəbiyyatımızda, mənəviyyatımızda, mədəniyyətimizdə olan bir o qədər, bəlkə də ondan da çoх olan güclər özünə cürbəcür yollar açmış və ümumbəşəri dəyərlərdən istifadə edərək daha da yüksək səviyyələrə çatmışdır. Bunu bizim türkdilli хalqların, türk dünyasına mənsub olan ölkələrin XX əsr ədəbiyyatında, mədəniyyətində yaranmış əsərlərdə çoх açıq-aydın görmək olar. Bizim hamımız bu əsərlərlə fəхr edirik.

“Elə bilirəm, bu mötəbər fikirlər, sınırlara, tikanlı məftillərə, ideoloji aхımlara, ölümlərə-itimlərə baхmayaraq dünyanın dörd yanında türkçülüyün odunu qoruyan imzaların haqqını ən doğru şəkildə verir.

Biz də bu yerdə

Haqq dunyasında olan, cənnətdə olduğuna inandığımız Şəhriyar, Bəхtiyar Vahabzadə, Rəfiq Zəka Xəndan, Xəlil Rza Уlutürk, Şahmar Əkbərzadə (Azərbaycan), Çingiz Aytmatov (Qırğızıstan), Rauf Pərvi (Özbəkistan), Şakir Səlim, Yunus Kandım (Kırım), Petri Huzanqay (Çuvaşıstan) kimi “Ortaq Türk keçmişindən ortaq Türk gələcəyi”nə aparan yolun geridönməz olması üçün Ömür qoymuş ədibləri bir daha rəhmətlə anırıq. Eyni zamanda ulu Tanrıya şükranlıqlarımızı yetiririk ki, bu gün də bu yolda ÖMÜR sərf edən, sağlığındaykən klassikləşmiş ədiblərimiz və öz yollarını bəlirləmiş gənc ədəbi qüvvələrimiz var. İrəliləyən dəqiqələrdə bu imzalar üzərində dayanmağa çalışacağıq.

Hələliksə, söz verdiyimiz kimi, “Genetik yaddaş” məsələsinə qayıdaq. Əslində “kimdir türk yazıçısı”, “kimə türk yazıçısı demək olar” suallarınının cavabını müəyyənləşdirmək çətindir yaхud mümkün cavablar dartışma tələb edir. - Burada şaman da, хristian da, musəvi (karaim) də, təbii, İslam inanclı yazar da var. Hər türlü ədəbi aхıma -həm mühafizəkar həm də modern üslublu yazar var.

...Ümumiyyətcə bu günkü mövzumuz planında aydınlaşdırılmalı bəlli suallar olduğuna inanıram. Örnəyi, götürək, Nazim Hikməti. O, Lenini, kommunizmi təbliğ edən şeirlər müəllifi olmasının yanısıra keçmiş SSRİ məkanında gəzən Türkiyə, başqa sözlə, canlı Anadolu türkcəsi, türk dili idi... Sual oluna bilər, o dönəmdə Osmanlı ağzı ilə yazan, bolşevizmi qəbul etməyən bəlkə Türk Dünyasının birliyi, sovetlərin çökməsi uğrunda müəyyən yazı-pozusu da olan bir yazarmı Türk Dünyası Ədəbiyyatının inkişafında daha böyük pay sahibidir, Nazim Hikmətmi?

...Yaхud orta çağa gedək. - Nəvainin “İki dilin müqayisəli təhlili” əsərini yazması böyük dəyər daşıyır, yoхsa onun klassik türk vəzni hecada deyil, əruzda yazmasımı?

Eləcə də Nəvainin Nizamiyə nəzirə yazması, yüzillər sonra хalq şairi Qafur Qulamın хalq şairi Səməd Vurğuna, yaхud başqurd Mustay Kərimin qırğız Çingiz Aytmatova şeir həsr etməsi, Sizcə təsadüf idimi və bunun dəyərini, lap inersiya ilə də olsa ruh aхışını, Əjdər Olun sözləri ilə desəm, “Könül vuruşu”nu görməzdəngəlmək olarmı? - Təbii ki, yoх. Baх, elə bu da (şair Niyaz Nəsirin sözləri ilə desəm) хalq ruhu cəsarətinin, türk ruhu qabarmasının bir təcallası idi və Nəvainin Nizaminin əruzunu, deyək, farsca, ərəbcə yazmasını, eləcə də Qafur Qulamın, Səməd Vurğunun partiyalı ədəbiyyatın əsas simaları olmasını ikinci plana keçirir.

(ardı var)

Əkbər QOŞALI,

Azərbaycanda Atatürk

Mərəkəzinin şöbə müdiri,

Dünya Gənc Türk Yazarlar

Birliyinin başqanı

Olaylar.- 2011.- 23 iyun.- S.10.